What happens in Srebrenica…

De genocide van Srebrenica is een van de trauma’s uit de recentenationale geschiedenis. Toch is er voor deze massamoord op meer dan 8000 Bosnische moslims in 1995 nauwelijks ruimte in het Nederlandse geschiedenisonderwijs. Onlangs kondigde het kabinet aan de Canon van Nederland, het overzicht van de nationale geschiedenis, onder de loep te nemen en meer ruimte te willen bieden aan de ‘schaduwkanten’ van de geschiedenis. Welke plek zouden misstanden als ‘Srebrenica’ in ons onderwijs moeten hebben? En wat is het nut daarvan?

De Joegoslavië oorlog speelde zich af tussen 1991 en 2001 en bestond uit een reeks etnische conflicten, die volgden op het uiteenvallen van Joegoslavië. Voormalig Joegoslavië besloeg het gebied van de hedendaagse staten Slovenië, Kroatië, Bosnië en Herzegovina, Servië, Montenegro, Kosovo en Macedonië. Het zwaarste geweld kwam voort uit het conflict tussen de Bosnische moslimminderheid en de Serviërs, die het gebied wilden zuiveren van Bosnische moslims om zo een ‘Groot-Servische staat’ te creëren.

In 1993 werd Srebrenica, een gemeente in Oost-Bosnië en Herzegovina, dermate bedreigd door de Servische troepen dat de Verenigde Naties (VN) het gebied uitriepen tot het eerste beschermde, ‘veilige’ gebied in het Bosnische conflict. Moslims zochten hier een veilige haven om het geweld te ontvluchten.

De veiligheid diende gewaarborgd  te worden door Nederlandse VN-troepen: Dutchbat. Op 11 juni 1995 sloeg het onheil toe en liepen Servische troepen de enclave onder de voet. Het verzoek van Dutchbat tot luchtsteun werd niet gehoord en de bescherming van Bosnische moslims kon niet geboden worden. Als gevolg deporteerden en vermoordden de Servische militairen, onder leiding van Ratko Mladić, moslimmannen en – jongens. De genocide van Srebrenica kent 8372 geregistreerde slachtoffers, sommigen van hen worden echter tot op de dag van vandaag vermist. Deze gebeurtenis wordt de genocide van Srebrenica genoemd en werd de meest besproken kwestie in het Nederlandse beleid omtrent vredesmachten en internationale bescherming.

Meer schaduwkanten in het onderwijs

Vredesorganisatie PAX, die haar werk in conflictgebieden combineert met publiekscampagnes en internationale- en nationale vredeslobby, is al jaren actief betrokken bij de nasleep van Srebrenica. PAX wil onder andere meer bewustzijn creëren voor de verschillende perspectieven die bestaan rondom de genocide van Srebrenica, zoals die van daders, slachtoffers en omstanders. Vanuit deze missie ontstond het eerste landelijke onderzoek naar de representatie van Srebrenica in de meest gebruikte lesmiddelen in het basis- en voortgezet onderwijs in Nederland. In opdracht van PAX werd het onderzoek ‘Veilig Gebied? Srebrenica in het Nederlandse Onderwijs’ uitgevoerd. Dit onderzoek onderstreept het belang van Srebrenica in het Nederlandse onderwijs.

Van het gebruik van een dergelijke casestudy is echter nog nauwelijks sprake. Zijn de gebeurtenissen van Srebrenica dan geen onderdeel van de Nederlandse geschiedenis? Het belang van een nationale Canon zit hem in de invloed op de nationale identiteit van het desbetreffende land. Deze identiteit wordt onder andere gevormd door de wijze waarop het verleden behandeld en herdacht wordt.  PAX stelt dat de betrokken politici, schoolboekauteurs en beleids- en curriculummakers beslissen welke onderdelen van de geschiedenis van belang zijn om te onthouden. Hierbij moeten we ons realiseren dat historische thema’s en de perspectieven die belicht worden in het geschiedenisonderwijs aan verandering onderhevig zijn.

Vandaar dat de huidige Canon van Nederland, ontwikkeld in 2006, in opdracht van het kabinet in 2020 wordt aangepast. Minister Van Engelshoven van Onderwijs benadrukt dat er meer aandacht besteed moet worden aan de schaduwkanten van de Nederlandse geschiedenis. Daarbij moeten meer perspectieven en verhalen van verschillende groepen in de samenleving opgenomen worden in de geschiedeniscanon.

Het primair en secundair onderwijs verwerken de Canon van Nederland in het geschiedeniscurriculum. De Canon functioneert als richtlijn, niet als een verplichting. Het inzetten van de Canon van Nederland wordt volledig overgelaten aan scholen en docenten. Het thema Srebrenica heeft overigens een plek in het canonvenster Srebrenica 1995, de dilemma’s van vredeshandhaving. Op scholen wordt het thema Srebrenica genoemd in het tijdvak Tijd van Televisie en Computers. Hierdoor zou je denken dat er dan ook daadwerkelijk aandacht besteedt wordt aan dit thema in de geschiedenislessen. In praktijk blijkt dit echter niet zo te zijn.

Wanneer geschiedenisdocenten gevraagd wordt naar hun mening over het implementeren van Srebrenica en de Joegoslavië oorlog, wordt duidelijk dat verschillende visies bestaan. Enkele docenten die het thema behandelen in hun geschiedenislessen laten weten dat dit vooral voortkomt uit eigen interesse of persoonlijke ervaringen, zoals betrokkenheid bij vrijwilligersprojecten in Bosnië. Veel docenten geven aan de materie te bespreken wanneer de tijd het toelaat of wanneer het aansluit op de actualiteit, zoals bijvoorbeeld nieuws omtrent deze oorlog en de Nederlandse

‘deelname’. De behandeling is echter vaak minimaal, vanwege het overvolle geschiedenisprogramma. Het is een vluchtig onderwerp in het grotere geheel van Europa na 1989.‘Er zijn veel “vergeten” onderwerpen in de geschiedenis, je kunt ze niet allemaal behandelen’, klinkt het onder sommige docenten. Andere geschiedenisdocenten geven aan het gevoel te hebben dat zij tekort schieten door het thema niet te kunnen behandelen, ook door het groot aantal leerlingen van Oost-Europese achtergrond. Nederland telt ruim 70.000 kinderen uit Midden- en Oost-Europese landen.

Joegoslaviëtribunaal

Dat het onderwerp weinig aan bod komt in het Nederlands onderwijs is een gemis. Kennis over Srebrenica is bij leerlingen en studenten vaak zeer beperkt of geheel afwezig. Het onderzoek ‘Veilig Gebied? Srebrenica in het Nederlandse Onderwijs’ bevat interviews met studenten van de lerarenopleiding geschiedenis aan de HAN University of Applied Sciences. Deze studenten hebben vanzelfsprekend een persoonlijke interesse in geschiedenis en beschikken over het algemeen over veel kennis betreffende dit vakgebied. De interviews wezen uit dat van de 52 respondenten, twee studenten les hadden gehad over Srebrenica op de middelbare school. De helft van de overige respondenten was helemaal niet bekend met het thema.

Naast het feit dat de kennis over het onderwerp vaak minimaal is, is het lesmateriaal dat leerlingen of studenten voorgeschoteld krijgen als het onderwerp wel onderwezen wordt meestal niet optimaal. Vaak hanteren de lesboeken eenzijdige verhaallijnen en ontbreken er vergelijkingen met andere vredesmissies. De politieke consequenties van de genocide van Srebrenica, zowel in het binnenland als in de internationale gemeenschap, worden nauwelijks of helemaal niet uitgelicht in het bestaande lesmateriaal.

Dit terwijl er zelfs een internationaal tribunaal in Nederland gevestigd is. Het International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia (ICTY) in Den Haag vormde het podium voor juridische processen die plaatsvonden in de nasleep van de oorlog in voormalig Joegoslavië. Zo recent als 2017 was het Joegoslaviëtribunaal nog wereldnieuws in verband met de zelfmoord van oorlogsmisdadiger Slobodan Praljak. Het vonnis tegen Praljak was live te volgen via een videoverbinding en zo keek men met verbijstering toe hoe hij, na het horen van zijn veroordeling tot twintig jaar celstraf, zichzelf vergiftigde in de rechtszaal van het Joegoslaviëtribunaal. Praljak stond terecht voor zijn rol in de etnische zuiveringen op Bosnische moslims die plaatsvonden tussen 1992 en 1995. 

De politieke en militaire verantwoordelijkheid voor de besluiten rondom juli 1995 worden niet of nauwelijks aangekaart in het bestaande lesmateriaal over Srebrenica. De genocide en de nasleep van de oorlog in voormalig Joegoslavië heeft in Nederland veel stof doen opwaaien. Er is vooral veel kritiek geleverd op het handelen van Dutchbat, dat volgens sommige media beschouwd werd als te ‘soft’. Had Dutchbat niet meer kunnen en moeten doen om de genocide te voorkomen? Ook de verantwoordelijkheid van de Nederlandse overheid werd heftig geanalyseerd. Had Dutchbat wel de juiste middelen om tegen de Servische troepen op te treden? Uiteindelijk resulteerde de publicatie van het NIOD-rapport, dat uitgevoerd werd in opdracht van de regering, in april 2002 in het aftreden van het tweede kabinet-Kok.

Waardevolle kennis

Kennis over genocidaal gedrag, vredesmissies en de morele dilemma’s die daarbij komen kijken, is betekenisvol voor leerlingen. Daarbij is de verhouding tussen daders en slachtoffers relevant. Ook is het waardevol te leren hoe de VN functioneren in het kader van operaties, die nu nog steeds plaatsvinden in bijvoorbeeld Congo, Myanmar en Kosovo en die het doel hebben de veiligheid te waarborgen.

Eén van de doelen van geschiedenisonderwijs is jongeren te laten nadenken over dilemma’s uit het verleden zodat ze aan de hand van bronnenmateriaal een eigen mening kunnen vormen. Docenten stimuleren op deze manier kritisch burgerschap en historisch denken op basis van bronnen, maar ook empathisch gedrag door het zich verplaatsen in standpunten van anderen te trainen. De casus Srebrenica is voor deze doeleinden heel erg geschikt.

Sommige docenten vinden dat de genocide van Srebrenica te recent is om opgenomen te worden in het geschiedenisonderwijs. Het huidige geschiedenisonderwijs behandelt echter niet alleen thema’s zoals de oudheid en de middeleeuwen. De kwestie Israël-Palestina, de oorlog in Syrië en de aanslagen van 9/11 in de Verenigde Staten zijn voorbeelden van recente gebeurtenissen die echter wel opgenomen zijn in het geschiedenisonderwijs omdat er veel lessen uit te trekken zijn over zowel het verleden als de hedendaagse samenleving. Waarom wordt een gebeurtenis die zoveel impact heeft gehad op de Nederlandse samenleving dan achterwege gelaten? De strijd om een plekje in het curriculum wordt door vele thema’s gevoerd en er is dan ook felle concurrentie. Niet elk ogenschijnlijk relevante thema kan naar behoren aan bod komen en docenten zijn gedwongen keuzes te maken. Toch benadrukt Ton van der Schans, voorzitter van de Vereniging van docenten Geschiedenis en staatsinrichting in Nederland (VGN), in een interview met de NOS dat de massamoord in Srebrenica en de Joegoslavische burgeroorlog een prominentere plaats moeten krijgen in het onderwijs. ‘Deze oorlog leert ons veel over de gevaren van nationalisme en populisme, thema’s die in deze tijd ook nog relevant zijn’.

Lef

De herziening van de Canon van Nederland vormt een mogelijkheid om de gebeurtenissen van de Joegoslavië oorlog en de genocide van Srebrenica een prominentere plek te geven binnen het Nederlandse onderwijs. Hoe kan het zo zijn dat leerlingen in het Nederlandse onderwijs wel leren over de Cubacrisis, de Vietnamoorlog en het jaar waarin de Amerikaanse grondwet geschreven is – 1787 voor diegene die het even ontglipt is – maar dat het overgrote deel van de leerlingen niet weet dat er zich een krappe 25 jaar geleden een gruwelijke oorlog heeft afgespeeld, die resulteerde in genocide , slechts 1000 kilometer bij ons vandaan?

De geschiedenis is complex en bevat fouten waar we op ontelbaar veel manieren over kunnen leren. Schaduwkanten van de geschiedenis benoemen en onderzoeken vergt lef, maar daarmee kunnen drama’s als de genocide van Srebrenica in de toekomst misschien wel voorkomen worden.

Tekst: Manon Boomsma // Beeld: Katja Schraag

Manon Boomsma, gastauteur voor Babel, is studente Oost-Europese Studies. Zij schrijft haar afstudeerscriptie over de representatie van de Joegoslavië oorlog en de genocide van Srebrenica in het Nederlandse middelbaar onderwijs.