Het gezond verstand is overal en nergens

Als een van de miljoenen huishoudens viel op een doodgewone zaterdagochtend het nieuwe burgerjournalistieke tijdschrift Gezond Verstand ongevraagd op mijn deurmat. In plaats van het linea recta bij het oudpapier te gooien, bladerde ik het onderweg naar het koffiezetapparaat rustig door.

Tekst /// Freek Haye Beeld /// Bob Foulidis

Van kritiek naar complot
Het colofon beloofde veel goeds: het blad pretendeert namelijk ‘serieuze, kwalitatief hoogstaande en waarheidsgetrouwe journalistiek’ te maken, en wel ‘ter bevordering
van een burgerschap met gezond verstand.’ In het eerste artikel, geschreven door hoofdredacteur Karel van Wolferen, wordt het fundament voor het alternatieve denken van het blad uiteengezet. Een lang en retorisch verhaal kort: sinds 9/11 vormen de traditionele media één groot, censurerend web van leugens die alternatief denkenden onterecht, in opdracht van de ‘half misdadige’ CIA, in de complotgekkie-hoek duwen. Het nieuwe tweewekelijkse blad, bestaande uit uiteenlopende onderwerpen – van ‘de kunstmatige pandemie’ tot de ‘mythe van de menselijke CO2’ – haalt de twijfelaar uit de hoek en poogt iets van het ‘kolossale kennisverlies’ te herstellen. Dit zogenaamde gat in onze kennis kan worden gedicht met een simpele menselijke capaciteit: het gezond verstand. Maar wat wordt er anno 2020 precies verstaan onder deze heilige graal van het dagelijks denken? Het enige feitelijke aan het begrip van gezond verstand is dat het, net als andere sociale constructen, constant aan verandering onderhevig is.

Juist in deze crisistijd gedijt het begrip van gezond verstand goed als remedie tegen on zekerheid en onmacht. Rutte en De Jonge lij ken met hun continue beroep op het gezond verstand van de Nederlandse burger er een soort mantra van te maken. Ook Boris Johnson gooide tijdens zijn persmomenten de good solid British common sense er herhaaldelijk in en minister Sanchez riep onlangs op het sentido común te gebruiken nadat het op een zonnige herfstdag te druk werd in de straten van vijf grote Spaanse steden.

Wanneer we allemaal helder blijven nadenken, of met andere woorden de coronamaatregelen plichtsgetrouw naleven, komt het uiteindelijk wel goed met het virus, zo luidt het verzwegen argument. Maar bestaat dit zogenaamde gezonde verstand, buikgevoel, intuïtief en collectief denken of hoe je het noemen wil wel echt? Voltaire wees er in zijn tijd op dat common sense helemaal niet zo common is, omdat mensen in de praktijk geen unanimiteit in hun doen, laten en waar nemen tonen. Daarbij verschilt ieders opvatting van wat gezond verstand inhoudt: de een vindt het volkomen logisch om rechts op de roltrap stil te staan of voor een rood stoplicht te wachten, terwijl de ander zijn eigen(wijze) plan trekt. De een vindt het absurd om tijdens een pandemie een drukke winkelstraat in te duiken voor wat Black Friday korting, terwijl de ander niets anders doet dan intuïtief zijn kloppende kortingshart volgen.

Het nieuwe complotblad schudt het normatieve en broze begrip in elk geval goed door elkaar, door alles wat de ‘normale’ burger voor lief neemt en toegediend krijgt te betwijfelen en te bekritiseren. Op een bepaalde manier doet dit aan de cultuurkritiek van onder meer Adorno en Horkheimer denken. Adorno en Horkheimer richtten
tevens hun peilen op de massamedia en de daaruit voortkomende consumptie maatschappij. Zo beargumenteert Gezond Verstand dat de mainstream media een
manipulerend onderdeel van het politiek establishment zijn geworden. Deze traditionele media handelen slechts uit eigenbelang en ontdoen bovenal zijn consumenten van vrije verbeelding. Kort gezegd zijn de media onbetrouwbare en leugenachtige gevolgen van het kapitalisme die van kritische burgers tamme lammetjes willen maken.

Maar anders dan bij Adorno en Horkheimer blijft het bij Gezond Verstand niet alleen bij kritiek. Op basis van halfslachtige wetenschappelijke inzichten schotelt het complotblad met kakofonische kreten – de meeste stukken lijken op het eerste oog meer bijvoeglijke naamwoorden dan lidwoorden te bevatten – een compleet alternatieve werkelijkheid voor, die zich in deze roerige tijden zonder veel moeite in de hoofden van mensen nestelt. Een werkelijkheid die in hoge mate pro-Russisch getint lijkt, een enorm anti-alles-gevoel aanwakkert en hoofdzakelijk polarisatie en extremisme in de hand werkt

De vermenging van waarden en feiten

De invloedrijke Amerikaanse antropoloog Clifford Geertz (1975) zag gezond verstand niet als intrinsiek en natuurlijk menselijk denken. In plaats van een matter-of-fact benadering beschrijft Geertz het common sense begrip vanuit een down-toearth oogpunt: ‘Given the given, not everything follows’ (Geertz, 1975). Hij beschouwt gezond verstand als een onderdeel van een historisch opgebouwd cultureel systeem dat onderworpen is aan historisch gedefinieerde normen en waarden en bovenal heterogeen van aard is: ieder lid van het culturele regime hanteert zijn eigen vorm en inhoud van common sense. Zo zal een gemiddelde orthodoxe christen anno 2020 homoseksualiteit en homorechten bevragen, terwijl deze voor een kosmopolitische Amsterdammer als vanzelfsprekend en vaststaand geldt.

Zetten we Gezond Verstand in dit licht misschien te snel weg als klinkklare onzin Wellicht. Daarbij bestaat het blad heus niet alleen maar uit onware of ongegronde zinnen. Zo wordt aan het begin van het stuk ‘De agenda tegen de middenklasse’ gesteld dat de lockdown-maatregelen het midden- en kleinbedrijf in een volledige crisis hebben gestort wat leidt tot een ‘kaalslag’ onder kleine ondernemingen, en wordt een stuk verderop in ‘Het verboden medicijn’ aangegeven dat ‘de farmaceutische industrie de afgelopen decennia een verdienmodel van zakendoen heeft gezegevierd over ziekenverzorging.’ Deze conclusies op zichzelf zijn niet geheel onjuist, maar de waardeoordelen die hierop volgen worden bijna overal als feitelijke argumenten gepresenteerd. Met als conclusie: jij wordt als lezer door de autoriteiten voor de gek gehouden. Kortom, het blad laat feiten en betekenis samensmelten tot desinformatie.

Boekhandelaren als AKO en Bruna besloten Gezond Verstand gewoon in de schappen te zetten tussen de opiniebladen, terwijl twee derde van de Primera-winkels het blad weigeren te verkopen. Vrijheid van meningsuiting of censuur: het blijft een heikele kwestie. Hoe dan ook is het blad voor een kleine €4 te koop. De oplage van één miljoen bleek voor de tweede editie iets te ambitieus en is daarom teruggebracht naar 100.000. Toch ironisch dat een complottijdschrift pretendeert het gezond verstand te bezitten, maar ze de boot van online journalistiek hebben gemist. Terwijl de concullega’s van de enorme QAnon-beweging heerlijk meeliften op de groei van sociale media, gaf hoofdredacteur Van Wolferen aan zich te hechten aan een fysiek blad ‘voor op het nachtkastje’, want ‘sociale media beklijven niet’, aldus van Wolferen. Ook hij is natuurlijk maar een mens met zijn eigen gezonde verstand.