Ik, jij en ‘de Ander’ 

Tekst /// Sophie Meijer Beeld /// Susanne de Visser

Zelfidentificatie is iets wat de afgelopen tijd veel wordt besproken. Op tv, in magazines en in vlogs op het internet bespreken mensen hoe zij zichzelf definiëren en met welke voornaamwoorden zij het liefst worden aangesproken. Hoewel ik over deze specifieke discussie niet wil uitweiden, vraag ik mezelf wel iets af: hoe kan je jezelf definiëren zonder mensen met verschillende normen, waarden, meningen en culturen om je heen? En zijn we niet allemaal verbonden met elkaar? 

Je kunt jezelf op verschillende manieren definiëren: op basis van geslacht(loosheid), etniciteit, sociale positie, gender, ideologie, noem maar op. Er zijn eindeloos veel hokjes waar we onszelf – of anderen ons – in kunnen plaatsen. Daarbij kijk je natuurlijk altijd naar wat je wel en niet bent en/of hebt. Ik heb blond haar, mijn vriendin niet. Ik ben Nederlandse, mijn studiegenoot is Française. Anderen zijn altijd verbonden aan jou als het gaat om jezelf definiëren. Althans, zo zie ik het. Tijdens een college van mijn studie Nederlandse Taal en Cultuur kwamen er een aantal begrippen aan bod die mij aan het denken zetten over dit onderwerp: ‘othering’ en ‘de Ander’.

Er zijn eindeloos veel hokjes waar we onszelf – of anderen ons – in kunnen plaatsen

Het begrip ‘othering’ is bedacht door de Palestijnse schrijfster, theoreticus en docente Irit Rogoff. Othering houdt in dat je jezelf definieert door jezelf te distantiëren van de Ander. De Ander wordt in dit scenario vaak als minderwaardig gezien. Zo wordt het begrip vaak toegepast in situaties waarin groepen mensen zich willen onderscheiden van een andere groep, omdat hun leven en historische ervaring afwijken van wat zij kennen: de ‘ware’ ervaring. De Ander is hierin minderwaardig en onbegrijpelijk. Othering leidt ertoe dat mensen oordelen over het zijn van anderen. Wat nog vervelender is, is dat mensen soms zo ver gaan in othering, dat ze zichzelf het recht toekennen om onethisch en wreed te zijn tegen een andere groep mensen op basis van deze oordelen.

Een filosofisch werk dat goed aansluit bij het idee van othering, is Le deuxième sexe (De tweede sekse) van Simone de Beauvoir, een Franse filosofe, schrijfster en feministe. De Beauvoir presenteert haar visie op de man-vrouwverhouding. ‘Je bent niet als vrouw geboren, maar je wordt tot vrouw gemaakt’, betoogt zij. Het zijn niet de fysiologische of anatomische eigenschappen die onderscheid maken tussen man en vrouw, maar het is de maatschappij die de vrouw ‘maakt’ tot wat zij is. De man-vrouwverhouding die De Beauvoir beschrijft, is een goed voorbeeld van othering, omdat de (patriarchale) maatschappij volgens De Beauvoir oordeelt over wat vrouwen vrouwen maakt en waarom zij anders zijn dan de dominante maatschappelijke groep: de mannen. De vrouw wordt altijd gezien ten opzichte van de man en is daarom altijd de Ander. 

Hoewel het begrip ‘othering’ helaas te vaak op een negatieve manier wordt gebruikt, wil ik niet per se focussen op deze negatieve connotatie van het begrip. Je kan jezelf namelijk ook distantiëren van een ander zonder deze persoon of personen als minderwaardig te bestempelen. Dat is misschien geen othering in de oorspronkelijke betekenis van het begrip, maar het zette mij wel aan het denken: wie ben ik eigenlijk zonder anderen om mij heen? Er bestaat naar mijn idee dus ook een positievere dialectiek – een redeneervorm aan de hand van tegenstellingen – die niet gelijkstaat aan othering, maar die in zekere zin wel vergelijkbaar is. 

Net zoals De Beauvoir beschrijft, denk ik dat wij onszelf altijd definiëren aan de hand van wat we wel en niet zijn. Als vrouw zie ik mijzelf niet als de absolute Ander van de man, maar ik zie mijzelf wel ten opzichte van andere mensen: ik vergelijk mezelf met anderen en ik leer van anderen. Ik ontwikkel ideeën aan de hand van ideeën die anderen uitspreken. Ik ben het misschien niet met die ideeën eens, maar op deze manier kan ik voor mezelf vaststellen waar ik wél voor sta. Ditzelfde geldt bijvoorbeeld ook voor de esthetiek, die betrekking heeft op wat een persoon al dan niet mooi vindt. Je vergelijkt jouw smaak met die van een ander en wisselt meningen uit. Dit betekent niet dat de ene smaak beter is dan de andere, het betekent slechts dat smaken anders kunnen zijn. 

Het is menselijk om onszelf met anderen te vergelijken: mensen zijn constant op zoek naar vergelijkende informatie om zich heen om zichzelf tot een bepaalde groep te kunnen rekenen. Waarom het vaak wordt afgeraden om jezelf te vergelijken met anderen, is vanwege het feit dat je jezelf daardoor kan verliezen in een onrealistisch beeld: je stelt bijvoorbeeld doelen voor jezelf die niet haalbaar zijn. Maar jezelf zien ten opzichte van anderen kan ook positieve effecten teweegbrengen. Ik ben dan ook van mening dat je steeds meer jezelf kan worden in een omgeving met veel verschillende mensen om je heen van wie je eindeloos veel inzichten kan verwerven.

Het is menselijk om onszelf met anderen te vergelijken: we zijn constant op zoek naar vergelijkende informatie om ons heen om onszelf tot een bepaalde groep te kunnen rekenen

De wereld kent veel verschillende normen, waarden, meningen en culturen. Alleen in Nederland kennen we al tweehonderd nationaliteiten. Als Nederlandse verhoud ik mezelf tot de verschillende nationaliteiten, wat iets nieuws in mijn belevingswereld bewerkstelligt. Ik maak namelijk een keuze voor mezelf in wat ik wel en niet belangrijk vind. Voor zover dat bijvoorbeeld te maken heeft met verschillende culturen, vergelijk ik mijn standaarden en ideeën met die van een andere cultuur en bepaal ik voor mezelf of ik van standpunt wil veranderen.

De ene keuze is niet beter dan de andere, maar op deze manier definieer ik mezelf stukje bij beetje meer ten opzichte van anderen. Dit hoeft dus niet altijd op een negatieve manier, maar het is slechts een manier waarop je je onderscheidt van anderen, zonder dat daar een waardeoordeel aan vast wordt gemaakt. Dat ik mezelf distantieer van een idee, een cultuur, een gender of een voorkeur, betekent niet dat ik de keuzes van anderen die wel voor deze opties gaan altijd als de sléchte keuze beschouw: het zijn alleen ándere keuzes. 

‘Othering’ en ‘de Ander’ zijn begrippen die aanzetten tot denken over de mens-tot-mensverhouding. Zoals De Beauvoir de Ander beschrijft met betrekking tot de man en de vrouw, klinkt het als een idee dat we beter de wereld uit kunnen werken. Maar ik denk dat we door middel van de positieve dialectiek die ik beschrijf steeds meer onszelf kunnen worden. Misschien blijven we altijd wel een Ander ten opzichte van andere mensen, maar niet in de negatieve betekenis zoals De Beauvoir deze schetst. Zolang we elkaar niet in een ondergeschikte positie plaatsen, kunnen we allemaal een Ander zijn zonder negatieve bijbetekenis.