What’s the big deal about Kammerspiel?: Lessen van Ettore Scola 

Tekst /// Riccardo Tosellini Beeld /// Bob Foulidis

Pauperfilmmakers opgelet: kammerspiel is het beste genre voor zero-budgetfilms. Het genre heeft zich in theater en film meerdere malen bewezen en in dit essay ga ik uitleggen hoe Ettore Scola, de koning van de kammerspielfilms, zijn films zo boeiend maakte. 

Wie is deze uitblinker precies? Ettore Scola (1931-2016) was een scenarist en regisseur die in Italië werd geprezen als een van de grootste regisseurs van Italiaanse cinema. Dit is hoe hij zijn eigen werk beschreef: “Mijn cinema heeft zijn wortels in theater door mijn voorkeur voor het filmen in gesloten ruimtes, op één locatie. Ik hecht meer waarde aan het script dan aan de positie van de camera.” 

“Mijn cinema heeft zijn wortels in theater door mijn voorkeur voor het filmen in gesloten ruimtes, op één locatie. Ik hecht meer waarde aan het script dan aan de positie van de camera.”

Hier komt het kammerspiel om de hoek kijken: het genre ontstond uit het theater in Duitsland. Kammerspiel toneelstukken werden opgevoerd in een kleine ruimte met een kleine cast en vrijwel geen decors of kostuums. Filmmakers die geïnspireerd raakten door die toneelstukken namen deze eigenschappen over voor hun kammerspielfilms. In het genre speelde de locatie een centrale rol in het verhaal. Scola’s film Ballando Ballando bijvoorbeeld speelde zich af in een balzaal. Elke scène stond symbool voor een omslagpunt in de Europese geschiedenis en dit werd weergegeven met de dansen en muziek van elk tijdperk. Het gebruik maken van één ruimte is wat het maken van een kammerspielfilm financieel aantrekkelijk maakte. Scola liet zien dat je met zo’n beperking alsnog geweldige films kon maken. Hij heeft meerdere films gemaakt die onder dit genre vallen, zoals Una Giornata Particolare, La Famiglia en La Cena. Humor, personages en politieke lading zijn de drie elementen die Scola gebruikte om zijn kammerspielfilms boeiend te maken.

Gagman Scola

De films van Scola zijn erg speels en bevatten veel visual gags. Visual gags zijn visuele grappen waarbij geen woorden gebruikt worden. In La Famiglia zit een geweldig voorbeeld van een visual gag: een tante in de familie heeft de neiging om bij woede-uitbarstingen porseleinen voorwerpen kapot te gooien. Je ziet haar dit twee keer doen en bij de derde woede-uitbarsting legt het hoofdpersonage bij voorbaat al een porseleinen beeldje voor haar neus, dat natuurlijk sneuvelt. Een charmanter moment zie je tussen de hoofdpersonages van Una Giornata Particolare. Antonietta wil in een scène haar excuses aanbieden bij Gabriele. Wanneer Gabriele zijn voordeur opent, biedt Antonietta beschaamd haar excuses aan hem aan met haar rug naar hem toe.

Scola stopte zijn kammerspielfilms vol met zulke originele details en gebaren om zijn films van begin tot eind vermakelijk te houden. Humor was voor Scola een essentieel onderdeel van zijn cinema. In zijn eigen woorden: “Ik heb nooit dramatische films gemaakt. Ik zou misschien niet eens weten hoe ze te maken. In de momenten van conflict, onrechtvaardigheden en bij de meest tragische situaties geloof ik dat er ook een element van speelsheid, van ironie, moet zijn. De menselijke conditie is een mix van drama en humor.”

Hoe heeft Scola zijn gevoel voor humor verfijnd?

Scola’s gevoel voor humor kwam niet uit het niets. Hij werkte ook hard om het als een vaardigheid te trainen. Wat hem hielp was het bestuderen van veel slapstickfilms, maar nog belangrijker, denk ik, was zijn passie voor tekenen. Zijn ouders hadden een abonnement op het satireblad Marc’ Aurelio. Het satireblad was een grote inspiratiebron voor zijn tekenstijl, met name het werk van Gioacchino Colizzi en Saul Steinberg. Toen hij vijftien was solliciteerde hij bij veel satirebladen en werd als stagiair aangenomen bij Marc’ Aurelio. Hij mocht eerst meedoen aan brainstormsessies voor nieuwe grappen en later mocht hij ook eigen komische tekeningen in het blad publiceren. Nadat hij als vaste staf verder mocht gaan, kon hij ook beginnen met het schrijven van rubrieken. Scola noemde het blad een fantastische school voor humoristische technieken. 

De schrijfregel ‘show, don’t tell’ is een belangrijke regel in tekenen en bij tekenen word je veel meer gedwongen om in beeld te denken, omdat je personages niet kunnen praten

Ik denk dat zijn werk als cartoonist een grote bijdrage heeft geleverd aan het ontwikkelen van zijn schrijftalent. Zowel tekenen als film zijn een visueel medium en bij Marc’ Aurelio heeft hij de kans gekregen om op professioneel niveau veel te oefenen met het bedenken van visual gags. Daarbij komt ook dat hij samenwerkte met en leerde van veel getalenteerde collega’s die ieder een eigen stijl hadden. Hoewel tekenen niet een vaardigheid is die meteen geassocieerd wordt met een filmmaker, denk ik wel dat die vaardigheid van grote toegevoegde waarde is geweest. De schrijfregel ‘show, don’t tell’ is een belangrijke regel in tekenen en bij tekenen word je veel meer gedwongen om in beeld te denken, omdat je personages niet kunnen praten. Ik zeg niet dat elke schrijver moet beginnen met tekenen, maar ik geloof dat het iets is dat Scola geholpen heeft met het ontwikkelen van zijn eigen stijl. Hetzelfde geldt voor andere tekenaar-filmmakers zoals Fellini, Lynch en van Warmerdam.

Personages zonder maskers

Bij een kammerspielfilm wordt een grote nadruk gelegd op de personages en hun onderlinge relatie. Het mooie aan de personages van Scola is dat ze vaak evenveel gebreken hebben als goede kanten. In La Famiglia is de hoofdpersoon een egoïstische vader met weinig moed. Hij houdt van zijn vrouw, maar wil zijn gevoelens voor haar zus niet loslaten. Hij blijft neutraal tijdens het fascisme en is een echte huismus. In Una Giornata Particolare is Antonietta een verwaarloosde huisvrouw. Ze is een fan van Mussolini (de film speelt zich af tijdens het fascisme) en is erg bang voor wat anderen over haar denken. Je leeft met deze personages mee, omdat hun verlangens net zo menselijk zijn als hun (foute) overtuigingen, copingmechanismen en de door hen gevoelde groepsdruk. Scola’s unieke twist in zijn kammerspielfilms is dat hij niet schuwde voor grote filmcasts. De familie uit La Famiglia bestaat uit veel leden die allen onderling een interessante relatie met elkaar hebben en in Ballando Ballando spelen de acteurs zelfs meerdere rollen. Scola verhoogt zo de complexiteit van zijn films wanneer hij dat nodig acht om zijn verhaal te vertellen. 

Hoe leerde Scola boeiende personages creëren?

Wat Scola onder andere hielp bij het uitwerken van personages was het jarenlange schrijven van comedy series voor de radio. Je hebt dan de omgekeerde situatie van tekenen; je oefent de kunst van het schrijven van goede dialogen. Door zijn radioprogramma’s begonnen scenaristen en producenten steeds meer aan hem te vragen om mee te schrijven aan scenario’s. Soms met één coscenarist, soms met wel veertien anderen, soms betaald en soms niet. In zijn periode als scenarist was hij extreem productief en werkte hij aan vele projecten tegelijkertijd. Van scenario’s waren de filmdagen vaak al gepland en moesten ze binnen twee weken af zijn, en voor sommige scenario’s kon hij een jaar of langer de tijd nemen om ze af te maken. Voordat hij zijn eerste film regisseerde, had hij al meer dan veertig verfilmde scenario’s geschreven binnen een tijdsspanne van elf jaar. Zo kreeg hij de kans om veel te oefenen met het uitwerken van personages en met alle verhaaltechnieken die komen kijken bij het schrijven van lange speelfilms.

Belangrijk voor Scola’s stijl was zijn schrijfwerk voor de regisseur Antonio Pietrangeli. In de jaren vijftig was Pietrangeli een van de weinige regisseurs die films maakte met een vrouw met gevoelens, wensen en intellect als hoofdpersoon (La parmigiana en Io la conoscevo bene bijvoorbeeld). Scola’s samenwerking met Pietrangeli heeft ertoe geleid dat Scola geleerd heeft om in zijn eigen films vrouwen realistischer af te beelden en om ze een grotere rol te geven.

Verder valt Scola als artiest niet onder het stereotype van introverte, onbegrepen genie. Hij had een heel actief sociaal leven en zijn dochters en collega’s prezen hem aan als een aardig en sociaal handig persoon. Ik denk dat zo’n levensstijl bijdraagt aan het krijgen van een grote mensenkennis, die zich kan vertalen naar de vaardigheid om interessante personages te bedenken.

Het aan het twijfelen brengen

Scola zegt dat zijn films niet grote maatschappelijke veranderingen teweeg hoeven te brengen, maar hij hoopt de kijker te laten twijfelen aan en nadenken over zaken waar ze niet eerder stil bij stonden of waar ze eerder een halsstarrige mening over hadden. Dit probeert hij te bereiken door nieuwe perspectieven te bieden op de wereld die de kijker al denkt te kennen. Hij doet dit onder andere aan de hand van personages. Veel personages in zijn films staan vaak symbool voor een bepaald cultureel of politiek gedachtegoed of een sociale klasse. Scola gebruikt de momenten van interacties tussen de personages om de discussies en veranderingen binnen de Italiaanse maatschappij weer te geven. In La Famiglia wordt bijvoorbeeld de vader regelmatig geconfronteerd met zijn ouderwetse ideeën over familiehiërarchie en opvoeding.

“Een van de thema’s die terugkeert in mijn films is de confrontatie tussen de grote historische gebeurtenissen en de individuele zaken van normale mensen.”

Scola toont ook nieuwe perspectieven door in het verhaal tijdsprongen te maken naar de grote (historische of voor de personages persoonlijke) kantelpunten of door de hele film tijdens één historisch moment te laten afspelen. Hij zegt ook: “Een van de thema’s die terugkeert in mijn films is de confrontatie tussen de grote historische gebeurtenissen en de individuele zaken van normale mensen.” Hiermee probeert hij een andere kijk op de geschiedenis te tonen en dus ook op hoe wij tot het heden zijn gekomen. Scola kan kortom aan de hand van personages en tijdsprongen grote thema’s aankaarten zonder dat hij daarvoor bijzondere locaties hoeft te gebruiken. Scola’s unieke bijdrage aan cinema was het tonen dat geweldige historische films in de kammerspielstijl gemaakt kunnen worden en dus geen uitbundige sets of kostuums voor historische films nodig zijn.

Conclusie

Hoewel het limiteren van je verhaal tot één locatie als een beperking voelt, is de creatieve vrijheid nog steeds enorm groot. Grote thema’s worden zeker niet uitgesloten bij het genre. Scola’s kammerspielfilms zijn indrukwekkend door zijn boeiende personages, maatschappelijke context en humor. De films van Scola laten aspirant artiesten zien hoe goed een film met minimale middelen kan worden en zijn levensloop laat zien wat voor inspanning nodig is om zijn niveau te bereiken.