Tekst /// Jens van der Weide Beeld /// Romy Veeken
Je gooit je natte jas over de stoel terwijl je “flat white, graag” antwoordt naar de serveerder. Uit de drijfnatte Stedelijk Museum-totebag tover je een goed stuk literatuur in handzaam formaat. Zojuist tweedehands gehaald bij een boekwinkeltje voor een eerstehands prijs. Je haar is nat en je dag is kut, maar jij zit daar wel. Niet om te lezen, trouwens, of om koffie te drinken. Nee jij zit daar voor het idee, het plaatje, de vibe. De tote, het stoffige boekje, een natgeregende trench en een te kleine flat white: jij zit er voor de aesthetic.
Esthetiek is voor mij een ingewikkelde tak van de filosofie. Niet zozeer omdat de discipline worstelt met het beauty is in the eye of the beholder-argument of omdat ikzelf worstel met esthetische zwaargewichten als Hegel en Kant. De esthetiek intimideert mij omdat zij worstelt met zichzelf. ‘De leer van de schoonheid’ zou een weinigzeggende definitie zijn. Toch is het lastig om een concretere omschrijving te geven, juist omdat het onduidelijk is wat er precies onderzocht wordt. Het toepassingsgebied van esthetiek is al sinds haar ontstaan haar achilleshiel.
Het ‘ontstaan’ van de Westerse filosofische discipline is terug te voeren op Alexander Baumgarten (1714-1762). Deze filosoof greep naar de Griekse term aisthētikós, wat algemeen ‘waarnemend’ betekent, en gebruikte dit om specifiek ‘perceptie van schoonheid’ te duiden. Later, deels te danken aan het werk van Georg Friedrich Hegel (1770-1831), werd de esthetiek verder toegespitst op de kunst en de ‘traditionele’ Westerse esthetiek vormde zich rondom het kunstwerk. Ik heb zelf ook lang gedacht dat de term synoniem was voor kunstfilosofie en zich vooral kristalliseerde in het Rijksmuseum of in het Concertgebouw. Toch behelst de esthetiek meer dan de schoonheid van een kunstwerk, en dit is mede dankzij een nieuwe filosofische stroming uit de jaren 90 van de vorige eeuw.
Niet langer moeten we in de filosofie concentreren op high culture-objecten, ook de schoonheid binnen het doodnormale leven moet haar verdiende erkenning krijgen
Deze stroming werd als vertakking van de esthetiek everyday aesthetics, of ‘alledaagse esthetiek’, genoemd. Het idee was simpel: de Westerse esthetiek is te beperkt en te kunstzinnig. Niet langer moeten we in de filosofie concentreren op high culture-objecten, ook de schoonheid binnen het doodnormale leven moet haar verdiende erkenning krijgen. De belangrijkste verschuiving die binnen de theorie plaatsvond is pragmatisch van aard: in een esthetische ervaring staat de erváring centraal, niet het zogenaamd esthetische object. Dit idee is niet specifiek voor alledaagse esthetiek en wordt over het algemeen toegeschreven aan filosoof John Dewey (1934). Met zijn boek Art as Experience (1934) deed Dewey een poging om een esthetische ervaring te funderen in filosofische theorie. Hiermee wordt ‘het esthetische’ losgekoppeld van het kunstwerk en verplaatst naar de ervaring. Dit opent een hele nieuwe wereld aan esthetische ervaringen, inclusief aspecten in het gewone leven.
Het breekijzer van alledaagse esthetiek ligt klaar om de traditionele esthetiek open te breken
Bovenaan de agenda van alledaagse esthetica staat het laten zien van de esthetische aspecten van ons leven zien die anderszins verbleken bij traditionele esthetische ervaringen, zoals het zien van een schilderij. Ja, de werken gepresenteerd in de kelder van het Stedelijk Museum zijn prachtig, evenals – hier komt mijn hottest take van vandaag – De Badkuip zelf. Maar waarom zouden we ons esthetische leven beperken tot alleen het museum? Waarom niet de prachtige fietstocht ernaartoe? Waarom niet die zonnestralen die stiekem door de wolken glippen en je huid verwarmen? Waarom niet volledig natgeregend toch tevreden zijn dat je een boekje leest in een hip café? Het breekijzer van alledaagse esthetiek ligt klaar om de traditionele esthetiek open te breken.
Twee punten in deze queeste staan centraal. Ten eerste is er de vraag welke zintuiglijke waarnemingen deelnemen in esthetische ervaringen. Het zien van een kunstwerk of het zien van een opgeruimde kamer, het horen van een klassiek concert of het horen van vogelzang tijdens een wandeling. Zien en horen zijn al langer onderdeel van het debat, maar voorstanders van alledaagse esthetica willen terug naar de Griekse betekenis van esthetiek en aandacht schenken aan de rest van de zintuigen. Het proeven van een veel te duur gerecht, het ruiken van vers gebakken brood of het voelen van het warme water in een heet bad. Het oog wil wat, maar het oor, de huid en de tong ook; er zijn meer zintuiglijke ervaringen die als esthetisch bestempeld kunnen worden.
Het oog wil wat, maar het oor, de huid en de tong ook; er zijn meer zintuiglijke ervaringen die als esthetisch bestempeld kunnen worden
Daarbij komt ook dat de esthetiek meer is dan alleen de tweedeling mooiheid en lelijkheid. De woordenschat van alledaagse esthetiek is veel groter: rommeligheid, schattigheid, eentonigheid, aantrekkelijkheid en viezigheid zijn voorbeelden van kwalificaties die in het dagelijks leven veel voorkomen maar in de traditionele esthetica weinig ruimte krijgen. Dit, samen met het betrekken van alle zintuiglijke waarnemingen, maakt voor mij ook duidelijk waarom bijvoorbeeld mijn ochtendritueel om koffie te maken voor mij een esthetische ervaring is. De chaos en frustratie van koffie over het keukenblad, het wachten tot de koffie omhoog komt, het borrelende geluid als de koffie klaar is en uiteindelijk de smaak van de koffie die niet altijd even goed is. Niet het koffiedrinken zelf, maar het gehele proces vormt voor mij een esthetische ervaring die maakt dat ik het elke ochtend doe.
Alledaagse esthetiek is nog geen robuuste filosofische discipline. Ik zou zelfs zo ver gaan om te zeggen dat het nog geen robuuste subdiscipline is van de esthetica. Het belangrijkste punt van kritiek op deze nieuwe esthetica treft meteen zijn kern: in het verbreden van het toepassingsgebied van wat als esthetisch geacht kan worden lopen we het risico om alles als esthetisch te bestempelen, waardoor het begrip volledig onbruikbaar wordt. En als we dan niet alles als esthetisch classificeren, is de theorie nog steeds kwetsbaar voor het argument dat zij subjectief is; mijn alledaags verschilt van jouw alledaags, wat voor mij esthetisch is hoeft zeker niet esthetisch te zijn voor jou. Yuriko Saito, filosoof en voorstander van alledaagse esthetiek stelt in haar boek Aesthetics of the Familiar (2017) dat het doel van de esthetiek niet moet zijn om een lijst van esthetische ervaringen te verzamelen. In plaats daarvan moet zij zich richten op het systematiseren en formaliseren van onze houdingen die we tegenover ‘normale’ of ‘gewone’ activiteiten hebben. Als jonge filosofische discipline moet alledaagse esthetiek zich echter nog zien te bewijzen.
Ondanks de terechte kritiek is er toch een duidelijke behoefte aan een ‘esthetiek voor iedereen’. Buiten de filosofie wordt de beperkte traditionele esthetiek ook flink uitgedaagd. Een gemiddelde TikTokker is meer dan bekend met de esthetica, al zij het in verbasterde vorm. De term aesthetic is een containerbegrip dat samenhangende stemmingen, gevoelens en modetrends verbindt. Een soort totaalplaatje dat een niche culturele uiting weet te vatten. Van Y2K tot grunge, maar ook de Nederlandse havermelk-aesthetic bestaat – ja, dat was de natgeregende koffiedrinker van hierboven. Het bedenken, samenstellen of zien van een aesthetic heeft een duidelijke esthetische waarde. Vergelijkbaar met de filosofische alledaagse esthetica vormt de aesthetic op deze manier een soort antithese voor de traditionele – en vaak elitaire – esthetica die voor velen niet voldoet. Al heeft de havermelk-aesthetic natuurlijk ook haar eigen elitaire schuimlaag. Toch zou ik zou zeggen dat niet-kunstzinnige ervaringen de esthetische aandacht moeten krijgen die ze verdienen. Het is het aan de filosofie om daar werk van te maken. Anders doet TikTok het wel.
Babel Magazine 