Wie over Babel hoort denkt aan de mensheid die gestraft wordt voor haar hoogmoed een toren tot aan de hemel te willen bouwen. Dat dit verhaal over Babel de redactie dierbaar is, hoef ik niet verder uit te leggen. Toch zie je pas hoe fascinerend de mythe is wanneer je dieper in het verhaal duikt. Daar zag ik hoe Babel ons niet iets leert over hoogmoed, maar over culturele diversiteit.
Tekst: Lisa Kampen // Beeld: Winonah van den Bosch
Het verhaal gaat dat alle mensen op aarde ooit één volk waren dat één taal sprak. Dit volk besloot met elkaar een toren te bouwen die tot aan de hemel zou reiken. Toen God dit zag, verwarde hij hun spraak, opdat de mensen elkaar niet langer konden verstaan. Als gevolg staakten zij de bouw en verspreidden zich over de aarde.
Het verhaal over Babel is een van de oudst doorgegeven mythes ter wereld. Versies van het verhaal duiken al op in de geschriften van de Griekse historicus Abydenus rond 200 v. Chr. Hij schrijft over de ruïnes van een toren die nu Babylon worden genoemd. De (lees: Griekse) goden zouden deze toren omver hebben geworpen met behulp van de wind. Theoloog William Henry Bennett stelt dat de toren uit het Bijbelverhaal verwijst naar een Babylonische tempeltoren die daadwerkelijk heeft bestaan: de Ésagila. Deze toren werd voltooid door koning Nebukadnezar II rond 600 v. Chr. en vormde het centrum van Babylon. De aanname van Bennett berust vooral op voorchristelijke bronnen die over de toren vertellen. Genesis 11 spreekt namelijk niet over de Ésagila en verwijst zelfs niet direct naar de Babyloniërs.
Hoogmoed en straf
Zoals de naam aangeeft is Genesis 11 onderdeel van het eerste boek van het Oude Testament, dat vertelt hoe God de wereld geschapen heeft. Het verhaal over Babel spreekt dan ook over de mensheid als geheel en wordt gezien als een verklaring voor het ontstaan van de verschillende talen en culturen van de wereld. Wanneer God ziet dat de mensheid een toren naar de hemel wil bouwen, straft Hij deze uiting van hoogmoed door hun spraak te verwarren:
Maar toen daalde de HEER af om te kijken naar de stad en de toren die de mensen aan het bouwen waren. Dit is één volk en ze spreken allemaal een en dezelfde taal, dacht de HEER, en wat ze nu doen is nog maar het begin. Alles wat ze verder nog van plan zijn, ligt nu binnen hun bereik. Laten wij naar hen toe gaan en spraakverwarring onder hen teweegbrengen, zodat ze elkaar niet meer verstaan. (Genesis 11, NBV)
De zelfoverschatting van de mens een toren te kunnen bouwen die tot in de hemel reikt leidt in dit Bijbelverhaal dus tot een goddelijke straf, de spraakverwarring. Deze verwarring zorgt vervolgens voor een verspreiding van de mensheid over de aarde en het ontstaan van verschillende culturen. De hedendaagse metafoor waarbij ‘Babel’ verwijst naar verwarring of het niet begrijpen van de ander is uit deze vertelling afkomstig. Zo beschrijft de Nieuwe Bijbelvertaling: ‘Zo komt het dat die stad Babel heet, want daar bracht de HEER verwarring.’
Een andere interpretatie
Het gevaar van volksvertellingen zo oud als de mythe van Babel is dat de voornaamste interpretaties de inhoud van het verhaal gaan bepalen. Het verhaal vormt zich zo langzaam naar de interpretatie. Denk bijvoorbeeld aan de vertellingen van bekende sprookjes die nu aan Disney worden toegeschreven, zoals ‘Belle en het Beest’. In de Disney-vertelling is het personeel van het kasteel een belangrijke factor in de uiteindelijke liefde die tussen Belle en het Beest ontstaat. Veel kinderen zullen deze geliefde personages benoemen bij een herinnering aan het verhaal. In het originele sprookje komen pratende kandelaars en theepotten echter niet één keer voor. De inhoud en het verloop van het verhaal heeft dankzij Disney een ander karakter gekregen.
Theoloog Theodore Hiebert is van mening dat een soortgelijke inhoudsverandering zich heeft voorgedaan bij het verhaal van Babel. Door de vergelijking van nieuwe vertalingen en meer traditionele Hebreeuwse versies van Genesis 11 komt hij tot de conclusie dat het verhaal niet gaat over hoogmoed en straf, maar een verklaring is van culturele diversiteit.
Culturele diversiteit
De beginzin van het verhaal van Babel is de voornaamste reden van Hiebert om dit te concluderen. De zin luidt: ‘Ooit werd er op de hele aarde één enkele taal gesproken’ (Genesis 11, NBV). Het verhaal van Babel is dus allereerst een verhaal over taal. In het verhaal herhaalt God deze zin met de frase: ‘Dit is één volk en ze spreken allemaal een en dezelfde taal.’ In beide zinnen wordt de nadruk gelegd op één, wat in deze vertaling terugkomt als ‘één enkele taal’ en ‘een en dezelfde taal’. Uit deze herhaling merkt Hiebert op dat het verhaal vooral de mensheid wil beschrijven als ‘één en hetzelfde’, oftewel als een homogeen volk.
Dat Babel gaat over de homogeniteit van het volk, anders dan hoogmoed, wordt duidelijk door een vergelijking van de Nieuwe Bijbelvertaling die ik tot nu toe heb gebruikt met de meer traditionele King James Version. In de Nieuwe Bijbelvertaling zegt ‘de mensheid’ de toren te willen bouwen om de volgende reden: ‘Laten we een stad bouwen met een toren die tot in de hemel reikt. Dat zal ons beroemd maken, en dan zullen we niet over de aarde verspreid raken’ (Genesis 11, NBV). De voornaamste aanleiding voor het bouwen van de toren is dus beroemd worden, wat wijst op de hoogmoed van de mens. Maar als je de vertaling naast de meer traditionele King James Version legt, gebeurt er iets merkwaardigs. Daarin staat namelijk: ‘And they said, Go to, let us build us a city and a tower, whose top may reach unto heaven; and let us make a name, lest we be scattered abroad upon the face of the whole earth’ (Genesis 11, KJV). In deze vertaling lijkt het erop alsof het ‘beroemd maken’ in dienst staat van een ander doel, namelijk het op dezelfde plek blijven.
Het Engelse woordje ‘lest’ is hier van belang, dat in dit geval vertaald kan worden als ‘opdat’. Bovendien kan ‘let us make a name’, het ‘een naam maken voor zichzelf’ in dit geval ook verwijzen naar het bepalen van een identiteit: de identiteit van de mensheid. In dat geval wordt de vertaling van de zin als volgt: ‘Laten we een stad bouwen met een toren die tot aan de hemel mag reiken. Laten we naam maken, opdat we niet over de aarde verspreid raken.’ Uit deze zin blijkt dat het uiteindelijke doel van het bouwen van een toren niet beroemd worden is, maar ervoor zorgen dat de mensheid op één plek blijft. Het verhaal vertelt dus over de mens als één en hetzelfde volk dat op dezelfde plek wil blijven, anders dan over hoogmoed.
Maar als er geen sprake is van hoogmoed, waarom straft God de mensen dan? Ook hier laat Hiebert zien dat de voorname interpretatie van straf niet noodzakelijk overeenstemt met wat de oud-Hebreeuwse versies laten zien. Zo verandert de toon van de volgende zin wanneer aangenomen wordt dat het doel van de mensen is om op één plek te blijven: ‘Dit is één volk en ze spreken allemaal een en dezelfde taal, dacht de HEER, en wat ze nu doen is nog maar het begin. Alles wat ze verder nog van plan zijn, ligt nu binnen hun bereik.’ In dit fragment herhaalt God de beginzin ‘Dit is één volk en ze spreken allemaal een en dezelfde taal’ en constateert dat de mensen nu in staat zijn om dit homogene volk te behouden en op dezelfde plek te blijven. Dit spoort God aan tot actie. Dus anders dan straf, gaat het verhaal veel meer over goddelijke interventie. Deze goddelijke interventie is de verklaring voor de verspreiding van de mensen over de aarde en het ontstaan van de verschillende talen en culturen van de wereld. Een verklaring die, niet geheel toevallig, voorkomt in het boek dat vertelt hoe God de wereld geschapen heeft.
De alomvattende aanwezigheid van spraakverwarring
Het fascineert mij hoe krachtig het verhaal is dat de mythe van Babel vertelt. Al is de mythe eeuwenoud, Hieberts interpretatie bewijst dat het nog steeds vatbaar is voor discussie. Zijn sterke tekstuele analyse toont hoe de voorname interpretatie van hoogmoed en straf betwijfeld kan worden. Zo toont het verhaal in vorm en inhoud de alomvattende aanwezigheid van spraakverwarring. Bovendien wordt in de alternatieve interpretatie culturele diversiteit losgekoppeld van hoogmoed en straf. Het is geen straf dat de mensheid uit verschillende talen en culturen bestaat. Ook wanneer je niet in goddelijke interventie gelooft, kan dit een belangrijke realisatie zijn. Het verhaal van Babel gaat tenslotte vooral over de mens. En hoewel de Bijbel vertelt dat spraakverwarring zo oud is als de mensheid, treft zij de tijdsgeest nog kraakhelder.
Babel Magazine 