Hij is antropoloog en sociaal ondernemer. Veel mensen kennen hem als activist achter het Black Lives Matters protest op de Dam. Maar Mitchell Esajas is ook curator en medeoprichter van The Black Archives, een organisatie die archiefstukken over zwarte geschiedenis, cultuur en erfgoed verzamelt met als doel deze zichtbaar en op den duur toegankelijk te maken voor iedereen.
Interview: Robin Phoelich // Beeld: Danielle Kliwonder
De maatschappelijke discussie over zaken zoals racisme, discriminatie en kolonialisme is volop in gang en kent zowel constructieve als minder constructieve bijdragen, waardoor de discussie soms tot een patstelling lijkt te komen. De vraag die hieruit voortvloeit is of we niet hetgeen missen dat we nodig hebben om de discussie naar een hoger niveau te brengen; een besef van geschiedenis. ‘Onze missie is verzwegen zwarte geschiedenis zichtbaar maken. Uit onderzoek blijkt dat er relatief weinig aandacht wordt besteed aan zwarte geschiedenis en de perspectieven op geschiedenis van mensen met een Afrikaanse herkomst. Deze perspectieven vormen deels ook de Europese geschiedenis; het slavernijverleden, kolonialisme en racisme, maar óók het pre-koloniale verleden.’ De discussie gaat dus niet enkel over het Europese of koloniale verleden, maar ook over het verborgen zwarte verleden.
‘We beschikken over een hele bijzondere collectie aan documenten en archiefstukken die we, door middel van activiteiten zoals lezingen en exposities, maar ook via sociale media, proberen zichtbaar te maken en te koppelen aan actuele vraagstukken.’ Mitchells persoonlijke drijfveer voor het oprichten van The Black Archives is vrij duidelijk. ‘Allereerst gewoon interesse. Ik heb zelf een Surinaamse achtergrond, maar ik ben in Amsterdam geboren en getogen. Op school leerde ik heel weinig over dat stuk van de geschiedenis.’
Ons Suriname
The Black Archives zit niet stil, maar werkt actief om hun missie te vervullen. Naast het archief met talloze archiefstukken fungeert The Black Archives als veilige haven, waar ideeën en meningen vrijelijk uitgewisseld kunnen worden. ‘We hebben deze week erg goed nieuws te horen gekregen. We hebben een aanvraag ingediend voor het Kunstenplan Amsterdam.’ Het Kunstenplan is een financiering aangeboden door de gemeente. ‘Als organisatie moet je dan een vierjarig plan opstellen en op basis daarvan ontvang je wel of niet financiering. We hebben voor het eerst een aanvraag ingediend en ik heb deze week begrepen dat deze is gehonoreerd. Dat is geweldig nieuws, er waren meer dan tweehonderd aanvragen en volgens mij wordt slechts de helft hiervan gehonoreerd. Dus de komende vier jaar gaan we een goede basis bouwen om de volgende tien jaar verder te gaan.’
Naast het archief met talloze archiefstukken fungeert The Black Archives als veilige haven, waar ideeën en meningen vrijelijk uitgewisseld kunnen worden.
Daarnaast ligt het plan er om het archief open te stellen voor onderzoek. ‘Het archief in Amsterdam-Oost is voorlopig niet zo toegankelijk. Het kost veel tijd en middelen om hiervoor te zorgen. Maar we zitten sinds augustus in de Bijlmer, waar wij het archief wel toegankelijk willen en kunnen maken voor mensen die onderzoek willen doen. Het gaat met name om de boeken die wij toegankelijk willen maken.’ Het openstellen van The Black Archives is een interessante ontwikkeling om te volgen, maar voor wie dan eigenlijk? ‘Het moet toegankelijk worden, voor iedereen, wat heb je eraan als alleen academici onderzoek verrichten’ zegt hij lachend. ‘Die vormen toch wel de elite van de samenleving.’
The Black Archives heeft dus ambitieuze (toekomst)plannen. Maar hoe is het eigenlijk ontstaan? ‘The Black Archives is ooit begonnen als studentenvereniging, New Urban Collective. We vonden dat de bestaande studentenverenigingen te weinig aandacht gaven aan zwarte geschiedenis en andere onderwerpen die wij interessant vonden. Maar er was ook een gebrek aan diversiteit in de bestaande studentenverenigingen. Toen hebben we de New Urban Collective opgezet, en zo zijn we eigenlijk begonnen met het organiseren van activiteiten.’ Rond 2011 werd New Urban Collective benaderd door Thiemo en Miguel Heilbron. Hun vader, Waldo Heilbron, was socioloog aan de UvA en deed onderzoek naar de plantage-economie in Suriname en het Caribisch gebied. ‘Hij is helaas overleden en heeft een vrij grote collectie boeken nagelaten. Met deze collectie hebben we in Amsterdam-Noord The Black Archives opgestart. Toen we moesten verhuizen kwamen we terecht in het pand van Ons Suriname.’ Ons Suriname is een organisatie die al honderd jaar opkomt voor de rechten van Surinamers en zich heeft ingezet voor de emancipatie van Surinamers in Nederland. ’Zij bleken ook een erg bijzondere collectie te bezitten. Vanwege hun lange bestaansgeschiedenis hebben ze veel oudere verhalen en materialen over de migratiegeschiedenis en emancipatiebeweging.’
Gesloten wijken
The Black Archives heeft in het verleden meerdere exposities getoond over verzwegen geschiedenis en vertoont momenteel de expositie Surinamers in Nederland: 100 jaar strijd en emancipatie. ‘De aanleiding voor de expositie is dat we dus sinds kort gevestigd zijn in het gebouw van de vereniging Ons Suriname.’
In de tentoonstelling zijn vele vormen van verzet zichtbaar, maar tegelijkertijd ook vele vormen van institutioneel racisme, zoals het verbieden van de Surinaamse jazz scene tijdens de Tweede Wereldoorlog. De meest opmerkelijke vorm van institutioneel racisme is misschien wel de ‘gesloten wijken’. Tijdens de flinke toestroom van migranten uit Suriname en onder andere Marokko en Turkije werden zij aanvankelijk geweerd uit de grote steden. Wanneer dit niet langer een mogelijkheid was, werden zij geweerd uit bepaalde straten en buurten zoals de Tellegenbuurt in de Pijp en de Transvaalbuurt.
The Black Archives heeft nog weinig informatie over gastarbeiders op dit moment, maar daar kan snel verandering in komen. ‘Op dit moment verzamelen we informatie over gastarbeiders, niet heel actief, maar we hebben een actief acquisitiebeleid voor Afrikaanse diaspora. Als we iets tegenkomen, kopen we het zeker. Want we willen de collectie wel uitbreiden. Ons Suriname bezit een erg bijzonder document waardoor we erachter kwamen dat er in de jaren 70 voor migranten uit Marokko en Turkije een spreidingsbeleid gold. Wij hebben hierover gepubliceerd in De Correspondent: ‘Niet voor Surinamers’, geschreven door Thiemo en Miguel Heilbron. Op een manier zijn die verhalen wel aan elkaar gekoppeld’. The Black Archives hebben meerdere artikelen gepubliceerd in De Correspondent in het teken van de ‘Maand van de Verzwegen Geschiedenis’. The Black Archives houdt daarnaast zelf ook een blog bij met publicaties, waar ze uitgebreid reageren op het onderzoek van het Historisch Nieuwsblad.
Tijdens de flinke toestroom van migranten uit Suriname en onder andere Marokko en Turkije werden zij aanvankelijk geweerd uit de grote steden. Wanneer dit niet langer een mogelijkheid was, werden zij geweerd uit bepaalde straten en buurten zoals de Tellegenbuurt in de Pijp en de Transvaalbuurt.
In de context van ‘gesloten wijken’ noemt Mitchell een aantal plekken in Amsterdam waar het verzetsverleden zichtbaar is. ‘Het Anton de Komplein, met een standbeeld van Anton de Kom. Een mooi voorbeeld van verzet, maar je raakt niet per se erg geïnspireerd als je op die plek staat. Het ligt er natuurlijk ook aan hoe zeer je bewust bent van het verleden.’ Ook noemt hij de Dam, ‘de plek waar de demonstratie plaatsvond, maar misschien geldt dat niet voor iedereen. Er zijn weinig fysieke en tastbare herinneringen over het verzetsverleden. Vereniging Ons Suriname is ook een belangrijke plek van emancipatie wat mij betreft. Voor de rest heb je vooral veel plekken van onderdrukking,’ zegt Mitchell met een cynische lach. Voor de plekken waar deze onderdrukking zichtbaar is verwijst hij naar de Gids Slavernijverleden Amsterdam van Dienke Hondius, historica aan de VU en tevens de oprichter van ‘Mapping Slavery’. ‘In deze gids worden meer dan honderd plekken genoemd die een direct verband met het slavernijverleden kennen.’ Er zijn vast en zeker nog onontdekte plekken. Onderzoek wijst ons op steeds meer van die plekken. Zo heeft recentelijk onderzoek uitgewezen dat er verborgen black communities waren in Amsterdam, bijvoorbeeld in de Jodenbreestraat in de kelder van waar nu het Museum het Rembrandthuis is. Hier zijn bewijzen voor gevonden in historische archieven, aldus Hondius.
De expositie beperkt zich echter niet tot de geschiedenis. De tijdlijn van de strijd voor emancipatie gaat door tot in het heden. Incidenten van politiegeweld, zoals de dood van Mitch Henriquez en het gewelddadig oppakken van anti-Zwarte Piet demonstranten, zijn ook te zien op de tijdlijn. Voor velen zullen deze gebeurtenissen associaties oproepen met de Verenigde Staten en het ‘soort’ racisme dat daar heerst. Aan Mitchell stel ik de vraag of Nederland nog wel zo verschilt van de Verenigde Staten. ‘Oké,’ zegt hij lachend. ‘Die vraagstelling vind ik interessant, hetzelfde racisme, dat veronderstelt een beetje dat er één of meerdere soorten racisme zijn.’ Een veronderstelling die niet zo uniek is. Hij stemt in en vervolgt: ‘Wij zien racisme als een systeem dat in een bepaalde geschiedenis geworteld is. Een ideologie waarin een bepaalde groep zich superieur acht tegenover een andere groep, maar ook de machtspositie heeft om op basis van deze gedachten anderen in ondergeschikte posities te plaatsen. Dat gedachtegoed van racisme is in Europa ontstaan en gekoppeld aan de lange geschiedenis van kolonialisme en slavernij waarin de Europeanen de wereld hebben gekoloniseerd. Daardoor is hier in Europa een racistische structuur en systeem ontstaan. Dit heeft zich in verschillende landen op verschillende manieren ontwikkeld. Dus het is één systeem, maar het manifesteert zich op verschillende plekken op verschillende manieren. Het racisme is ook anders op het platteland dan in Amsterdam. Het manifesteert zich overal anders, maar in Amerika leidt het vaker tot dodelijk geweld. Dat heeft te maken met allerlei andere factoren zoals het feit dat er zoveel wapens in omloop zijn. Er zijn kortgezegd overeenkomsten, maar ook verschillen.’ Aldus Mitchell die even op adem komt met een slokje water.
Eurocentrisch perspectief
Over de geschiedenisboeken en de ‘Canon van Nederland’ is de afgelopen tijd dialoog ontstaan. De Canon is onlangs aangepast en uitgebreid met historische figuren zoals Anton de Kom. Anton de Kom is de schrijver van het boek Wij Slaven van Suriname en wordt gezien als een van de grote Surinaamse verzetshelden. Uiteindelijk zijn de aanpassingen van de Canon echter minimaal. De discussie over het geschiedenisonderwijs gaat naast de hoeveelheid lesstof óók over de framing van en reflectie op deze lesstof. ‘Het verschilt per onderwijsniveau, maar over het algemeen is er sprake van een gebrek. Er is een onderzoek gedaan over de hoeveelheid lesstof door het Historisch Nieuwsblad. Wij hebben het onderzoek bekeken, en de cijfers bleken helemaal te kloppen, maar het gaat inderdaad om het perspectief. Alles wat je ziet in de boeken is vanuit een eurocentrisch perspectief bekeken en geschreven. Zo is er een voorbeeld van een schoolboek waarin slavernij wordt beschreven en dan staat er een plaatje van iemand die…’ Mitchell pauzeert kort. ‘Het is nu superheet buiten, vierendertig graden. Moet je jezelf voorstellen dat je zestien uur lang in deze hitte onbetaald moet werken.’ De geschiedenis heeft ons wel geleerd wat het lot was van slaven die weigerden te werken maar er mist hier een bepaalde reflectie, of er is sprake van framing. ‘En dan staat er in zo’n boek dat de plantagehouders het ook zwaar hadden, want ze konden niet goed werken. Dit is een heel simpel voorbeeld, maar het laat in onze ogen die eurocentrische blik zien.’
Twee andere voorbeelden van deze eurocentrische blik die Mitchell noemt zijn de lesmethode Memo – te zien in het archief – waar slavernij alleen in de context van de Oudheid behandeld wordt, en een lesboek dat De Nederlandse Koloniën heet, terwijl het eigenlijk zou gaan over slavernij. ‘Dus inderdaad, het perspectief doet ertoe. Geschiedschrijving is niet neutraal, het is niet objectief. Ook de positie van de schrijver speelt een rol. Dat zijn allemaal dingen waarnaar gekeken moet worden.’ Er zijn ook andere manieren om geschiedenis te leren kennen en te ervaren. Mitchell stelt daarom de Black Heritage Tours voor, ‘dat zouden jullie een keer moeten doen.’ Black Heritage Tours is een initiatief van Jennifer Tosch, om de (fysiek) verborgen zwarte geschiedenis en het erfgoed in Amsterdam en New York zichtbaar te maken. ‘Dat is een hele mooie manier om geschiedenis te beleven en te bestuderen. Los van de boeken, lekker door de stad wandelen of op een boot, en je leert zo bepaalde verzwegen geschiedenis.’
De expositie Surinamers in Nederland: 100 jaar strijd en emancipatie laat ook zien dat het gebruik van de term n*ger ooit ingeburgerd was, met het voorbeeld van een links tijdschrift dat ‘N*gernummer’ heet. ‘Er zijn allerlei woorden in onze taal die aangepast zouden moeten worden. Bijvoorbeeld het N-woord dat nog door veel mensen wordt gebruikt. Er is een mooi boekje, Words Matter van het Tropenmuseum. Zij beschrijven op een mooie manier hoe woorden verouderd zijn en welke alternatieven er bestaan.’ De laatste tijd wordt er steeds meer gesproken met de termen ‘zwart’ en ‘wit’ en wordt het gebruik van deze termen geprefereerd. ‘Uiteindelijk is dat ook maar een tool, en die woorden komen ergens vandaan. Voor mij is zwart verbonden aan een bepaalde geschiedenis, cultuur en erfgoed. Zwart en wit heeft ook te maken met de koloniale geschiedenis, die terminologie is toen gecreëerd om aan te duiden dat witte mensen beter waren dan zwarte mensen. Zolang deze structuren nog bestaan, waarbinnen zwarte mensen geracialiseerd en anders behandeld worden, moeten we die termen blijven gebruiken om het aan te kaarten. Dat is mijn mening daarover, sommige mensen vinden dat je het niet moet gebruiken. Voor mij heeft zwart en wit een emancipatorische lading gekregen. Het heeft een andere invulling dan vroeger en in die zin zie ik het als positief. Ik beperk me ook weer niet tot dat. Ik ben ook meer dan een zwarte man, maar het is een belangrijk deel van mijn identiteit in de wereld waar we nu in leven.’
____________________________________________________________________________________________________________
De expositie Surinamers in Nederland: 100 jaar strijd en emancipatie is te zien bij het pand van Ons Suriname in Amsterdam-Oost en loopt door tot 5 december.
Babel Magazine 