De paradox van exile

Tekst /// Sonja Buljevac Beeld /// Dorota Dabrowska

Als deze Babel van de drukker komt, ben ik als het goed is volledig in vakantiemodus. Over een kleine maand is de deadline van mijn masterscriptie en daarmee luidt het startsignaal voor mijn laatste, eindeloos lange zomervakantie als student. Als een gevangene die turfstreepjes in de muur van zijn cel krast, tel ik de dagen af tot het moment dat ik languit als een visstickje lig te dutten in de Griekse zon. Maar zover is het nog niet. Vooralsnog ben ik gewoon die enigszins irritante student die dagen niks van zich laat horen omdat er weer een belangrijke deadline aankomt, en áls ik dan al een keer uit mijn donkere, naar muffe koffie ruikende studiehol kom, heb ik het ook nog eens voortdurend over die scriptie die me zo bezighoudt.

Drie keer raden wat deze column geïnspireerd heeft.

Geen zorgen, ik zal jullie niet lastigvallen met de perikelen van het scriptie schrijven, want grote kans dat je (a) dit zelf al (meermaals) meegemaakt hebt, of (b) je nog een jonge, onschuldige bachelorstudent bent en dan kom je er zelf snel genoeg achter. Maar tijdens de uren struinen door JSTOR en Google Scholar op zoek naar bruikbare bronnen, herontdekte ik een artikel waar ik tot lang na mijn studietijd over na kan blijven denken.

Edward Said kende ik vooral – en de meeste van jullie misschien ook – van zijn theorie over Orientalism, die tijdens mijn bachelor in zo ongeveer elk vak wel voorbij kwam. Slechts één keer heb ik zijn essay On Exile moeten lezen. Dit was zo’n drie jaar geleden en hoewel het destijds al iets in me wakker maakte, een goed verborgen, ongewenst gevoel van herkenning, was ik er nog niet aan toe om daar op dat moment meer aandacht aan te besteden. Ik volgde de colleges, las het artikel, citeerde het in mijn eindopdracht en schoof het daarna in een la in mijn brein, die met een ferme klap dicht ging.

Tot mijn scriptie die lade een paar maanden geleden weer vrolijk opentrok. Deze keer was het niet genoeg om een paar scherpe oneliners uit Saids essay te citeren om mijn punt extra kracht bij te zetten. Nee, ik moest wat hij zei echt uitpluizen, begrijpen, vóélen. Het hele essay gaat in principe om de definitie van het begrip exile. Met exile bedoelt Said een staat waarin mensen verkeren die hun geboorteland noodgedwongen hebben verlaten, en er nooit meer naartoe terug kunnen keren, bijvoorbeeld omdat ze daar vervolgd worden, omdat er oorlog is, of omdat het land simpelweg niet meer bestaat. Hier kan ik pagina’s over vol schrijven (heb ik ook gedaan), maar heel kort gezegd: iemand in exile is altijd out of place. Enerzijds wordt hij aangetrokken door een geschiedenis in een land die hem gevormd heeft, waardoor hij precies zo is geworden als hij is, en niet anders. Maar die plaats, die zulke tastbare invloeden heeft achtergelaten, is onbereikbaar geworden, en nooit zal de exile verder kunnen groeien uit de wortels die daar nog in de grond liggen. Anderzijds moet de exile zich richten op de toekomst als hij wil overleven: het is essentieel om een cultuur te kennen, de mensen te begrijpen en de taal te spreken als je op een nieuwe plek wil integreren. En toch, hoe goed de exile zich ook aanpast, blijft er altijd een kloof tussen hem en zij die er ‘altijd al geweest zijn’. De exile bestaat uit tegenstellingen: altijd hier en altijd daar, maar op beide plekken nooit helemaal.

Volgens Saids definitie ben ik absoluut niet iemand in exile – verre van. Ik ben geboren en getogen in het land waar ik nu nog woon en krijg, anders dan vele van mijn landgenoten, niet te maken met geweld vanwege mijn huidskleur, geaardheid of geloof. En toch herkende ik mezelf in wat Said schreef, zo goed zelfs dat ik er soms van schrok. In het zoeken naar vastigheid en stabiliteit, in het ‘nu’ altijd zien ten opzichte van het ‘toen’, in het gevoel ergens te ‘mogen’ zijn in plaats van er te horen, waar ik in de winter nog een column over schreef voor deze Babel, ruim voordat ik mijn scriptieonderwerp had gekozen. Het herlezen van Said was een van die bijzondere momenten die ik alle lezers gun, dat je een tekst onder ogen krijgt en denkt: dit had ík kunnen zeggen.