‘Pretty privilege’: hoe een lelijke denkwijze grote gevolgen heeft

Tekst /// Elena Cornelisse Beeld /// Bert Slenders

Als je YouTube, Instagram of TikTok opent, ontkom je er eigenlijk niet meer aan: de term pretty privilege zwerft de laatste tijd veel rond op de populaire socialmediaplatforms. Van content die de twee minuten niet haalt tot podcasts en video-essays: mensen lijken in het algemeen bewuster te worden van hun eigen privileges. Zo komt ook pretty privilege ter sprake: het privilege bijkomstig aan conventioneel aantrekkelijk gevonden worden. De commentators proberen anderen bewust te maken van de vooroordelen die men heeft over aantrekkelijkheid. Zij stellen dat het leven simpelweg makkelijker is wanneer je aantrekkelijk wordt gevonden. Je kan volgens de commentatoren tot een soortgelijke conclusie komen door te reflecteren. Hoe vaak heb je wel niet een aantrekkelijk persoon gezien en gedacht dat deze positieve eigenschappen bezat, waarvan je eigenlijk niet wist of hij of zij ze ook echt had? En hoe vaak duldt men het wel niet dat een aantrekkelijk persoon onbereikbaar doet, of hard-to-get speelt in een relatie? Dit lijken we bij knappe mensen wel vaker te accepteren dan bij onaantrekkelijke mensen. Zo lijken aantrekkelijkheid en goedkeuring van gedrag sterk met elkaar samen te hangen, aldus de Reddit- en TikTok-commentatoren. Maar vindt deze analyse wel houvast in de wetenschap en zo ja, is het nodig iets tegen pretty privilege te doen?

Wat is pretty privilege eigenlijk?
Pretty privilege is het principe dat mensen een aantrekkelijk uiterlijk associëren met bepaalde positieve kwaliteiten als succes, populariteit en zelfverzekerdheid, wat er uiteindelijk toe leidt dat mensen met een aantrekkelijk uiterlijk een bevoorrechte positie in de maatschappij hebben. Waarom we deze associaties hebben, kan worden uitgelegd aan de hand van het ‘halo-effect’.

Het halo-effect houdt in dat mensen de neiging hebben om een persoon in zijn geheel te karakteriseren, gebaseerd op één waargenomen eigenschap van die persoon. Als iemand bijvoorbeeld nette kleding draagt en er verzorgd uitziet, concluderen we al snel dat deze persoon succesvol is. Maar deze denkwijze is gebaseerd op een generalisering van uiterlijke eigenschappen. Een nette verschijning heeft namelijk vaak weinig te maken met succesvol zijn. Dat men aantrekkelijkheid met andere ongerelateerde positieve eigenschappen associeert, concludeerde psycholoog Edward Thorndike al in 1920. Hij vroeg aan militaire commandanten om ondergeschikten te beoordelen op verschillende waarneembare kenmerken. Thorndike wilde weten of een positieve beoordeling van deze kenmerken zou kunnen samenhangen met een positievere beoordeling van prestaties van de ondergeschikten. In eerste instantie was het niet gericht op aantrekkelijkheid, maar wat bij deze studie opviel, was de mate waarin aantrekkelijkheid en succes verband hielden met de beoordeling van de commandanten in dit experiment. De ondergeschikten die volgens het onderzoek conventioneel aantrekkelijk waren, werden door de commandanten eerder als succesvol en ambitieus beschouwd. Uit dit onderzoek volgde ook de leuze: ‘Wat mooi is, is beter.’ 

Pretty privilege is het principe waarbij mensen een aantrekkelijk uiterlijk associëren met bepaalde positieve kwaliteiten, zoals succes, populariteit en zelfverzekerdheid, wat uiteindelijk leidt tot een bevoorrechte positie in de maatschappij

Onderzoeken verricht door wetenschappers van de Vrije Universiteit en MIT (Massachusetts Institue of Technology) hebben uitgewezen dat men iemands aantrekkelijkheid al in dertien milliseconden kan bepalen. Deze twee onderzoeken laten zien dat mensen in deze dertien milliseconden de basisinformatie kunnen halen uit afbeeldingen. De reden dat mensen aantrekkelijkheid kunnen erkennen en herkennen, zou te maken hebben met de mate van symmetrie in iemands gezicht, aangezien het gemiddeld genomen een goede indicatie schijnt te zijn van gezondheid en een goed immuunsysteem. Dit is een indicatie dat pretty privilege een veel diepgaander deel van ons wezen uitmaakt dan je aanvankelijk zou denken.

Waarom denken we eigenlijk zo?
Voor een verklaring van deze denkwijze kunnen we kijken naar de werking van ons brein. Psycholoog Daniel Kahneman, die onderzoekt doet naar menselijk gedrag omtrent beslissingen en oordelen, heeft een theorie opgesteld die ons brein verdeelt in ‘Systeem 1’ en ‘Systeem 2’. Systeem 1 is onze automatische piloot die wij nodig hebben in ons dagelijks functioneren. We eten, slapen, gaan naar werk of school en dit alles doen we op de automatische piloot. Onze voorouders deden dit ook: de hoeveelheid prikkels die op dagelijkse basis bij ons binnenkomt is dusdanig groot dat we ze moeten ordenen om overzicht te krijgen. Meestal gaat dit ook wel goed. Het kan echter problemen veroorzaken als het onterecht informatie groepeert waardoor een overhaaste generalisatie ontstaat. De valkuil van dit systeem is dat het maar beperkt statistisch en logisch vaardig is. Systeem 2 gebruiken we alleen wanneer dit écht nodig is, oftewel: als we bewust en actief moeten nadenken en reflecteren. Denk bijvoorbeeld aan het oplossen van een wiskundig probleem of buiten onze routines om handelen.

Aangezien we dagelijks op de automatische piloot van systeem 1 leven, hebben we vaak ook niet door hoe wij positievere vooroordelen hebben over aantrekkelijke mensen.

Aangezien we dagelijks op de automatische piloot van Systeem 1 leven, hebben we vaak niet door hoe wij positieve vooroordelen hebben over aantrekkelijke mensen. Zoals eerder genoemd associëren we een aantrekkelijk uiterlijk al snel met algemene gezondheid. Deze vooroordelen zijn al aanwezig in ons onbewuste denken, aangezien we direct kunnen zien of iemand aantrekkelijk is, zelfs sneller dan het duurt om met onze ogen te knipperen. Deze associatie passen we door ons feilbare Systeem 1-denken al snel toe op andere aspecten van het leven, waardoor pretty privilege tot leven wordt gewekt.

Aantrekkelijke mensen komen hierdoor, zoals we nog zullen zien, in bevoorrechte posities en er is een grote kans dat zij dat niet altijd door hebben. Systeem 2-denken is immers nodig voor reflectie en analyse. Om zo’n denkfout als een overhaaste generalisatie tegen te gaan, heb je immers een statistisch en logisch denkvermogen nodig. Dit bevindt zich slechts in Systeem 2.

We hebben nu gekeken naar wat pretty privilege is en hoe dit tot stand komt, maar in welke situaties, afgezien van het dateleven, komt pretty privilege voornamelijk voor?

Het effect in de rechtspraak
Aangezien ik zelf rechten studeer, was ik benieuwd in hoeverre pretty privilege aanwezig is in de rechtspraak. In sommige gevallen heeft onderzoek uitgewezen dat conventioneel aantrekkelijke verdachten minder zware en lange straffen krijgen opgelegd: In 1991 bleek uit een onderzoek verricht door de Universiteit van Houston dat ‘lelijke’ verdachten voor licht strafbare feiten, zoals vandalisme en lichte mishandeling, een drie tot vier keer hogere boete kregen dan ‘aantrekkelijke’ mensen die verdacht werden van hetzelfde strafbare feit. 

Wanneer het woordje ‘mooi’ of ‘knap’ in de beschrijving werd gebruikt, gaven studenten 24% lagere straffen.

Zo is ook een onderzoek gedaan onder 500 studenten aan de Universiteit van Oslo, die met behulp van slechts een tekstje moesten bepalen welke straf een verdachte moest krijgen. Wanneer het woordje ‘mooi’ of ‘knap’ in de beschrijving voorkwam, gaven studenten 24% lagere straffen. Bij zwaardere strafbare feiten zoals moord of verkrachting was dit 10% verschil. Het is natuurlijk wel problematisch om dit type onderzoeken als universeel voor de rechtspraak te beschouwen, gezien het feit dat elk strafrechtelijk onderzoek anders is, maar er zijn wel aanwijzingen dat dit gebeurt. Zo blijken er dus indicaties te zijn voor het bestaan van een zekere mate van pretty privilege binnen de rechtspraak.

Het effect in de werkomgeving
Het lijkt simpel als werkgever of recruiter: je neemt iemand aan die beschikt over de juiste kwaliteiten, werkervaring en opleiding passend bij de functie. Echter, dit blijkt niet altijd het geval te zijn. Je voelt de bui waarschijnlijk al hangen: een aantrekkelijk gezicht kan een voordeel zijn bij de beoordeling of iemand geschikt is voor een baan. In 1973 concludeerden Margaret Clifford en Elaine Walster in hun studie dat aantrekkelijke mensen eerder intelligent worden aangemerkt. Ook je kledingstijl heeft invloed op hoe je overkomt. Recruiters associëren een nette kledingstijl bijvoorbeeld met een zorgvuldige werkwijze. 

De eerste indruk van een sollicitant lijkt dus sterk te worden beïnvloed door oppervlakkige kenmerken. Wanneer deze indruk positief is, wordt al snel geoordeeld dat de sollicitant ook competent en geschikt is op andere vlakken, zonder dat hier enig bewijs voor is. Zo zie je maar dat de gouden sollicitatietip (dat je een goede eerste indruk moet maken) ontzettend waar is. 

Het effect op ons koopgedrag
Hoe vaak klik jij op een website die eruitziet alsof hij gemaakt zou kunnen zijn in 2005? 

Verschillende onderzoeken wijzen uit dat design essentieel is voor het aantrekken van potentiële kopers en klanten. Dit is ook niet zo gek: verkopers hebben maar beperkt de tijd om de aandacht van de koper te vangen. Het ontwerp moet zo aantrekkelijk mogelijk zijn voor de koper, zodat deze ook bereid is het product aan te schaffen. Voor vormgeving geldt naast dat het aantrekkelijk moet zijn ook nog eens dat het uniek en herkenbaar moet zijn voor de gemiddelde persoon.

Begrijpelijk dus dat bedrijven gespecialiseerde designers in dienst nemen. Er kan dus wel geconcludeerd worden dat wat mooi is, écht beter gevonden lijkt te worden door het publiek. Zo dreigt de kwaliteit van producten los te komen staan van wat gepresenteerd wordt aan de koper.

Ja, maar ik trap daar niet in!
Pretty privilege blijkt in verschillende domeinen van ons leven een rol te spelen en helaas moet ik ook de koppigen onder ons teleurstellen: zelfs als je je juist negatief opstelt tegenover mensen die conventioneel aantrekkelijk zijn, en dus gaat denken dat een knap iemand slechte eigenschappen heeft, is ook dat een denkfout: het ‘horn-effect’. Feitelijk is dit het exact tegenovergestelde van het halo-effect: één eigenschap van een persoon kleurt de beoordeling van deze persoon in zijn geheel negatief. Bijvoorbeeld: ‘O, zij is zo aantrekkelijk – ze is vast arrogant.’

Een sluwe truc die aanbevolen wordt door marketingstrategen is systeem 2 met ontzettend veel feiten en informatie te overweldigen zodat systeem 1 de vrije loop gaat.

Als je denkt de gemiddelde vormgever te slim af te zijn door de kwaliteit en het uiterlijk van een product niet met elkaar te associëren, zit er nog steeds een addertje onder het gras. Een sluwe truc die aanbevolen wordt door marketingstrategen is om Systeem 2 met zoveel feiten en informatie te overweldigen dat Systeem 1 vrij spel krijgt. Dit is het geval als er geprobeerd wordt een product te verkopen met allerlei feitelijke informatie, van grafieken tot aan labels en keurmerken. Systeem 2 wordt hierdoor geprikkeld, maar de hoeveelheid informatie is te veel om rationeel te analyseren, waardoor de uiteindelijke keuze door Systeem 1 wordt gemaakt. Zo denk jij als koper dat jij een rationele keuze hebt gemaakt bij het kopen van een artikel. Helaas, je hebt alsnog vanuit Systeem 1 gehandeld. Hierdoor zal jouw uiteindelijke keuze ondoordacht worden gemaakt, op basis van het uiterlijk van het product bijvoorbeeld.

Maar kunnen we iets tegen pretty privilege doen?
Psycholoog Gijs Bijlstra stelt dat denkfouten zoals overhaaste generalisaties menselijk zijn. Sowieso is de mens geneigd om in hokjes te denken, dit is ook iets wat we nodig hebben om in het dagelijks leven te functioneren. De hoeveelheid prikkels die een mens op een dag ontvangt is zo groot, dat we alle indrukken wel móeten inkaderen. Maar het is wel zo dat bewustwording over onze eigen manieren van denken, zoals het halo-effect, ervoor kan zorgen dat we oplettend worden tegenover onze eigen gedachten en we de hoeveelheid vooroordelen kunnen inzien die we hebben tegenover anderen. Misschien ben ik te idealistisch, maar wellicht kan het op den duur gedaan zijn met knappe mensen onbewust voortrekken in de maatschappij door uiterlijk.