De eerste pornografische films verschenen rond de periode van de voorlaatste eeuwwisseling. Ondanks dat pornografie al meer dan honderd jaar rondcirkelt, bestaat er nog relatief weinig constructief onderzoek naar de gevolgen ervan op ons seksueel gedrag of de mate waarin het onze perceptie omtrent seksualiteit beïnvloedt.
Desondanks zijn er tot nu toe twee – nauw samenhangende – theses binnen dit onderwerp. Enerzijds gaat het over de algemene perceptie van seksualiteit en hoe pornografie een norm bepalende rol kan innemen. Anderzijds wordt de vraag gesteld over de individuele ervaring van seks en sensualiteit – wat zich noodzakelijk afspeelt in een samenleving waar pornografie mogelijkerwijs een normbepalende rol inneemt.
Tekst /// Jens Rummens Beeld /// Lucas Gortemaker
Le Coucher de la Mariée uit 1896 was de eerste als erotica gecategoriseerde film. Feitelijk houdt het niet veel meer in dan een vrouw die zich uitkleedt en in bad gaat. Vrij onschuldig dus. Niet meer dan twaalf jaren later werd de tweede erotische film gemaakt A L’Ecu d’Or ou la Bonne Auberge (1908), wederom door de Fransen. Deze was daarentegen al veel meer in het stramien van hedendaagse pornografie als het aankomt op regie en vorm. Centraal in het ‘verhaal’ staat een man die twee dames weet te verleiden. Vervolgens zijn het dan ook die twee vrouwen die zich in de eerste plaats ontfermen over de man, en niet andersom. In die zin komt dit erg overeen met het gros van de eigentijdse pornografie die je vandaag terugvindt op sites als Pornhub of dergelijke. Wat belangrijk is om hier op te merken qua sociaalhistorische tijdsindicatie is dat rond deze periode nergens in de wereld vrouwen stemrecht hadden, op Nieuw-Zeeland en Finland na. Toch is het dan frappant dat de formule, regie en inhoud van pornografie in honderd jaar bijna niets is veranderd. En als ze van koers veranderd zouden zijn, is dat op een manier die onwenselijk is voor het zelfbeeld van jonge mensen: perfecte gigantische voorgevels, penissen alsof ze van Pegasus zouden kunnen
zijn en andere onhaalbare vormen en maten. Het punt hier is dat de vorm van pornografie, en daarmee diens norm, relatief constant is gebleven. Dit roept natuurlijk allerhande vragen op. Zoals onder andere de vraag hoe dit onze kijk op seksualiteit qua verwachtingen al dan niet beïnvloedt, maar ook hoe het jóúw seksualiteit beïnvloedt.
Met dat laatste doel ik dan specifieker op persoonlijke erotische stimulansen en ervaringen, of kort gezegd de lichamelijk gevoelsmatige seksualiteit.
Erotiek tot instrument
Hierboven is reeds aangegeven hoe de vorm van pornografie constant is gebleven sinds haar ontstaan. Je kan hierbij denken aan regie of verhaal maar vooral aan de verhouding tussen de twee personages in de film: de manier hoe de een met de ander omgaat en andersom. En voor de vraag hoe pornografie normbepalend is geweest, lijkt één principe althans erg naar voren te springen, namelijk het principe van instrumentalisatie. De eerste erotische films werden nog weinig geregisseerd, in vergelijking met vandaag de dag waar acteurs vaak wel vijf tot twaalf uur op de set verblijven! Toch waren dat andere – minder geëmancipeerde – tijden. Wat daar op beeld verscheen was een kopie van wat er zich echt kon afspelen in de slaapkamer. De regel was dat de man de vrouw als niet meer dan een voorwerp gebruikte om te masturberen, erg cru gezegd. De tendens – waarbij de vrouw de man tot erotisch genot leidt – werd en wordt dus keer op keer visueel bevestigd door het destijds te zijn gaan vertalen naar erotische films.
‘Zo wordt pornografie niet alleen gebruikt als erotische stimulans, maar wordt deze orde voortgezet bij de daadwerkelijke act’
Laten we dit principe van bemiddelen of instrumentaliseren verder onder de loep nemen. Losstaande van de sekse of het gender van welke partner dan ook, is er wel een tendens opgetreden die deze voorbij streeft en wellicht niet alleen aanwezig is binnen het seksuele terrein. Iedereen kent het onderhand vaak genoeg herhaalde riedeltje
van individualisme met bijbehorende implicaties. Dit individualisme is gehuisvest in een consumptiemaatschappij waarbij er geleefd wordt aan de hand van consumeren. Het gebruiken van materiële middelen tot het bereiken van immateriële doelen zit in de wortels van het huidige menselijke gedrag. Denk bijvoorbeeld aan de bepaalde kleren die mensen kopen om hun identiteit te vormen. Dit hoeft dan helemaal niet fatalistisch opgevat te worden, maar dit heeft wel bepaalde implicaties als het aankomt op de perceptie en omgang van seksualiteit. Zo wordt pornografie niet alleen gebruikt als erotische stimulans, maar wordt de orde, verbeeld in pornografie, voortgezet bij de daadwerkelijke act. En nu is ook dat laatste – zonder al te veel willen te veralgemeniseren – niet meer per se noodzakelijk gender of sekse verbonden, lijkt mij. De structuur waar er in seksueel gedrag – bij zowel masturbatie als de daadwerkelijke daad met een partner – een element van materiële bemiddeling aanwezig is, is blijven hangen en zelfs voortgezet naar een groter gebied binnen seksuele omgang.
De essentie van wat constant is gebleven en in zekere mate is uitgebreid, is het principe waar de één (doorgaans nog steeds de man) de ander of het ander (pornografie) als instrument gebruikt voor een orgasme. Bij de afwezigheid van een partner is de stap naar (internet) videopornografie van verwaarloosbare moeite – zeker vandaag de dag. Wat hier gebeurt is dat pornografie als superstimulans wordt gebruikt die de meeste fantasieën te boven gaat. Het is een middel tot het bereiken van een doel, en daar dient het ook voor. Het probleem is alleen dat in de pornografie hetzelfde gebeurt en bijna altijd vanuit het perspectief van de man: de ene acteur gebruikt de ander tot het bereiken van een (in de films) mega-ejaculatie. Dus zowel op het beeld, als bij het masturberen is er sprake van het gebruik van een object. Dit is een problematisch aspect. Gedurende de afgelopen honderd jaar is deze structuur bepalend geweest voor de algemene perceptie van seksualiteit. Dus zelfs wanneer er sprake is van een seksuele daad mét een partner treedt dit patroon weer naar voren.
Ook verlichtingsfilosoof bij uitstek, Immanuel Kant, zei iets gelijkaardigs in zijn ethische leer de deontologie. Hij stelde dat je in het algeheel niemand als middel tot doel mocht gebruiken. En zo redeneerde hij ook als het ging over seks: dat je de een niet als middel kon gebruiken voor het doel van eigen genot. En uiteraard moeten hier kanttekeningen worden gemaakt. In het bijzonder in het geval van liefde. En hier beroep ik mij op de genialiteit van Slavoj Žižek, die vooraan in dit magazine uitvoerig wordt besproken. Hij stelt dat om te ontsnappen van artificiële masterbutoire seks, we liefde nodig hebben. En precies omwille van het gegeven dat het daar in essentie draait om, zonder te overromantiseren, het bevredigen van de ander. Hierbij vervalt dan ook gelijk de doctrine van Kant, want daar gebruik je niemand als middel voor eigen genot (in de eerste plaats) maar is het bevredigen van de ander het doel op zich. Wat plastischer uitgedrukt: liefde is een werkwoord dat dichter bij geven ligt dan nemen.
‘Denk maar aan verwachtingen omtrent lichamelijke sensaties die niet geëvenaard
kunnen worden of wrangen’
Pornografie is geïnternaliseerd in de samenleving
Iedereen heeft wel eens porno gekeken. En dat is uiteraard geen zonde waardoor je naar de hel gaat. Hoe dan ook komen we hier tot de tweede these: hoe ontwikkelt een individu zich op seksueel vlak in een tijd waar bijna veertig procent van het internet (gratis) pornografie is. Er sluipen dus allicht diepere psychologische of fenomenologische gevaren in het (excessief) bekijken van pornografie. Alle kinderen
uit de generatie Z zijn opgegroeid in een omgeving waar gratis internetpornografie slechts een paar muistoetsen van ze verwijderd is. Daarnaast is de gemiddelde leeftijd waarop jongeren beginnen met masturberen ongeveer tussen de dertien en veertien jaar. Als we nu kijken vanuit het fenomenologische perspectief wat opgroeien in een
periode van internetporno betekent voor het seksueel gedrag, zijn er mogelijkerwijs enkele hypotheses die zich aanbieden. Wanneer je op zoek bent naar erotische uitlaatkleppen op een leeftijd van zo’n dertien jaar is het internet de makkelijkste zet. Eveneens omdat die leeftijd doorgaans nog als jong wordt beschouwd om daadwerkelijk al aan geslachtsgemeenschap te gaan denken. Wat er vervolgens gebeurt is dat jongeren (statistisch vaker jongens) zich seksueel ontwikkelen aan de hand van internetpornografie. Enerzijds kan dit in deze cruciale fase van de ontwikkeling bepalend zijn voor het beeld en de norm dat jongeren overhouden aan seks, zoals hierboven reeds besproken werd, maar anderzijds is de persoon lichamelijk gehabitueerd geraakt aan het masturberen met pornografie. Telkens als de jongere erotische verlangens voelt opkomen, zal het lichaam gewend zijn geraakt aan
de bekende vorm van bevrediging. Dit zou dan vervolgens problematische gevolgen kunnen hebben wanneer het daadwerkelijk op de daad zelf aankomt. Denk maar aan verwachtingen omtrent lichamelijke sensaties die niet geëvenaard kunnen worden, het hierboven genoemde instrumentaliseren van de partner of een algeheel verstoorde seksualiteit. Tevens is seksualiteit niet alleen iets geestelijks, qua wat je opwindt, maar is het voornamelijk iets lichamelijks. En het is dit laatste aspect dat telkens zal ontbreken bij het bekijken van pornografie.
Wat ook een trend is, is dat de leeftijd waarop de eerste keer aan geslachtsgemeenschap gedaan wordt aan het stijgen is. Dat is ook niet
zo verrassend als je kijkt naar de erotische kwaliteit die momenteel zomaar beschikbaar is. Pornografie vandaag de dag is veelal visueel superieur ten aanzien van de eigen fantasie. De beelden zijn volmaakt: extra super mega HD. De acteurs die erin spelen zijn seksuele halfgoden en alles verloopt geruisloos. Het is dus puur beeldend. Je dient geen emotionele toewijding te maken aan je ‘instrument’ en het biedt gegarandeerd erotisch succes. Daarbij kent porno tegenwoordig een quasi opvolger: geavanceerde sekspoppen. In het geval van Japan leidt dit zelfs tot een historisch dieptepunt van de geboortecijfers. Veel mannen hebben daar tegenwoordig de kans om met een pop met artificiële intelligentie samen te zijn. Daar is dan niet alleen de erotische kwaliteit perfect afgesteld naar de wens van die persoon maar kan hij (of zij) daarbij een emotionele toewijding voelen (hoe gek dat ook mag klinken in het geval van een pop). Toch komt de sekspop als opvolger van pornografie ook met opvolgende problemen. Namelijk dat ook hier juist in nog grotere mate er een principe van instrumentaliseren is; dusdanig dat ze de mens er voor hebben vervangen – wat langs de andere kant allicht nog niet per se slecht hoeft te zijn als je de deontologie van Kant erbij neemt.
De toekomst van pornografie
Uiteraard zijn er ook alternatieven – en gelukkig maar. De belangrijkste troef die we dienen op te zoeken lijkt mij het gegeven van emotioneel engagement. Natuurlijk is dit niet even evident voor iedereen, en zeker voor singles in een samenleving waar singles haast worden gemarginaliseerd. Allicht is dan de eerst volgende stap het zoeken van alternatieven voor het visuele. Een manier is auditief. De site Voxxx is daar onderhand al mee begonnen. Het enige probleem voor de meeste Nederlanders is dat het momenteel enkel in het Frans is. Maar ongetwijfeld zijn er (binnenkort) alternatieven in de omloop. Het voordeel bij audio is het wegnemen van de visuele normativiteit die bij normale pornografie erg opdringerig kan zijn, en het gehoor geven aan lichamelijke wensen.
In de pornografie en de gevolgen hiervan op de samenleving schuilen nog vele mysteries. En jammer genoeg moet het harde empirische onderzoek nog op zich laten wachten. Toch zijn er al aardig wat hypotheses en vermoedens over de effecten ervan. En laat me nogmaals duidelijk maken dat er niks mis is met een erotische stimulans op te zoeken, zolang je maar in acht blijft houden dat dit onderscheiden moet worden van een daadwerkelijke intieme geslachtsdaad
Babel Magazine 