Tekst /// Santi Wester Beeld /// Susanne de Visser
Het is al oneindig veel keren voorgekomen dat ik met vrienden of mijn partner een film of serie aan het kijken ben en een van ons ineens het balletje opgooit. ‘Hé, ik had gelezen dat *bekend persoon* dus echt verschrikkelijk is’, maar natuurlijk weten we allebei niet (meer) wat *bekend persoon* nou zo fout heeft gedaan. Google wordt opgestart en mijn vingers tikken de volgende woorden: ‘is *bekend persoon* problematic?’ Het antwoord is vaak ja – wie is er nou eigenlijk niet problematisch – maar het is toch weer ingewikkelder dan het lijkt.
Er is al heel veel over ‘cancelcultuur’ geschreven, zo veel dat ik mij nu al een wandelend cliché voel, al ben ik arrogant genoeg om te denken dat mijn perspectief iets toevoegt. Om eerlijk te zijn vind ik ‘cancelen’ heel ingewikkeld. Niet omdat ik vind dat wij allemaal te gevoelig zijn geworden en er in deze maatschappij op elke slak zout wordt gelegd, maar omdat het mij gewoon zo ongemákkelijk laat voelen. Ik denk dat ik voor mijn hele generatie kan spreken als ik zeg dat J.K. Rowling heeft teleurgesteld. Maar betekent dit dat ik nooit meer een film van de Harry Potter-franchise zal kijken of dat ik haar boeken niet aan mijn kinderen zal voorlezen? Het voelt hypocriet om haar transfobische opmerkingen, waar ik het zo erg niet mee eens ben, te negeren omdat haar verbeelding zo vormgevend was voor mijn kindertijd. Hoe kun je iemand (met name dus een artiest) veroordelen terwijl je diegene alsnog financieel ondersteunt? In een kapitalistische celebrity-cultuur is hier geen duidelijk antwoord op.
Het veroordelen van daden bakent de normen en waarden af
Publiekelijk veroordelen is geen nieuw fenomeen. Denk maar aan pek en veren, wat ik overigens als kind machtig interessant vond, de schandpaal en het kaalscheren van mensen die ‘fout’ zijn geweest tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het veroordelen van daden bakent de normen en waarden in een samenleving af. Ook is het in zekere mate een duidelijke uiting van wie jij zelf als persoon bent, namelijk een persoon die nooit zo zou handelen als de veroordeelde. Op deze manier voert het ‘cancelen’ ook een heel sociale en bevestigende functie uit, die dus overigens niet zo nieuwerwets is als de Oude, Witte Mannen pretenderen.
Maar in de 21e eeuw speelt dit publiekelijk aan de schandpaal nagelen zich veelal online af in plaats van offline. Sociale media bieden een immens aantal kansen voor connectie en herkenning en hebben zo veel verzetsgroepen gefaciliteerd, waaronder #MeToo en Black Lives Matter. Mensen die zich immoreel gedragen, of dit nou door de wet of de maatschappij is bepaald, krijgen wat zij verdienen. Vastgezet aan de online schandpaal, terwijl de toeschouwers naar de rotte tomaten grijpen. Waar je in de middeleeuwen na een verzorgende huidbehandeling van pek en veren ervoor kon kiezen om te verkassen naar een gebied waar je niet herkend wordt als ‘die ene gast’, is dat in deze samenleving een stuk lastiger. In het publieke bewustzijn vervuilt zelfs de suggestie van wandaden al je imago.
Zelf bemerk ik dat er twee soorten ‘cancelprocessen’ zijn, afhankelijk van de aard van de beschuldigingen, het imago van de beklaagde en hoe die hiermee omgaat. Aan de ene kant heb je figuren zoals Harvey Weinstein en Bill Cosby, die strafrechtelijk zijn veroordeeld voor hun wandaden. Weinstein en Cosby zullen nooit meer hun imago kunnen herstellen, met name vanwege de rol die zij voor velen vervulden. Weinstein was de producent van veel bekende en geliefde films, van Good Will Hunting tot Kill Bill tot Paddington en stond daardoor op een zeker voetstuk. Maar de geïdealiseerde rol geldt zeker voor Bill Cosby, die voor meerdere generaties de jolige vader in The Cosby Show was en de jonge kijkers óók een beetje opvoedde. Dit imago valt niet te rijmen met de perverseling die vrouwen drogeerde en/of verkrachtte. Hoewel hij beweert dat hij in 2023 door de Verenigde Staten gaat touren met zijn comedyshow, is het maar de vraag hoe dit voor hem uit zal pakken.
Aan de andere kant bemerk je hoe tijdelijk zo’n ‘cancelproces’ kan zijn, dat ik voor de eerste keer bewust meemaakte bij Donald Trumps alom bekende ‘grab ’em by the pussy’. Na deze onthulling, zo vlak voor de verkiezingen, was ik er heilig van overtuigd dat dit zou betekenen dat hij niet president zou worden. Een valse aanname, zo blijkt. Ook Lil Kleine, die na verschillende incidenten zijn toenmalige verloofde mishandelde op camera, lijkt langzaam op te krabbelen. Zijn platenlabel liet hem vallen, zijn concerten werden afgezegd en media huiverden bij het idee om hem te promoten. Lil Kleine, Jorik Scholten ‘in het echt’, bood voor de ogen van Nederland zijn excuses aan en beloofde dat hij aan zichzelf aan het werken was. Op 9 februari 2023 lanceerde hij toch zijn nieuwe single, Herinnering, die in no-time meer dan acht miljoen keer gestreamd is. Radiozenders durven zijn muziek weer te draaien en zijn managementbureau omarmt de rapper, dat Lil Kleine bovendien liefkozend ‘een van ’s lands meest beruchte en bekendste artiesten ooit’ noemt. Dan heb je ook nog Johan Derksen, die in een uitzending van Vandaag Inside heel graag wilde vertellen dat hij ooit een vrouw had verkracht met een kaars. Zijn ‘grappige anekdote’ maakte het land woest, Derksen moest van de buis! Dat gebeurde ook voor even, toen na alle ophef de drie hosts besloten om te stoppen met het programma. Derksen maakte in tegenstelling tot Lil Kleine geen excuses en wees in plaats daarvan naar de ‘cancelcultuur’. Hij stelde dat hij na een kleine uitglijder door heel Nederland werd veroordeeld, en dat terwijl hij altijd ‘geestelijk onafhankelijk’ (?) is geweest! Slechts enkele dagen heeft Derksen de gevolgen ervan ondervonden, totdat de directeur van Talpa hem en zijn programma weer verwelkomde, en Derksen op het hart drukte dat hij voor het netwerk nooit was ‘gecanceld’.
Donald Trump en Johan Derksen zijn toch een beetje die vieze oom tijdens het kerstdiner, die zijn zoen net te veel op je lippen en net te weinig op je wang plakt
De grootste overeenkomst tussen deze personen, naast dat zij tijdelijk ‘gecanceld’ zijn geweest, is hun imago als vlegel. Donald Trump en Johan Derksen zijn toch een beetje die vieze oom tijdens het kerstdiner, die zijn zoen net te veel op je lippen en net te weinig op je wang plakt, om daarna iets te veel bier te drinken en discriminerende grapjes te maken. Hoewel hij je boos maakt, hoort hij er ook bij. Lil Kleine is eerder je foute vriend(je), wiens acties je vergoelijkt omdat hij ‘nou eenmaal zo is’. Dat aantrekkingskracht en wangedrag met elkaar te maken hebben is algemeen gekend, er is zelfs een naam voor het fenomeen (hybristofilie) van (veelal) vrouwen die verliefd worden op (veelal) mannelijke gevangenen. Nu wil ik niet hyperbolisch Lil Kleine vergelijken met Charles Manson, maar… Je snapt wat ik probeer te zeggen. In ieder geval lijkt de wereld deze figuren (Donald Trump, Lil Kleine en Johan Derksen) langzaam te ‘ontcancelen’, of in ieder geval het ‘cancelen’ te vergeten.
Maar wat houdt dit zogenaamde ‘cancelen’ dan eigenlijk nog in? Als de gevolgen vaak tijdelijk zijn en het ‘cancelen’ zelfs voor meer aandacht zorgt? Iemands wandaden raken naar de achtergrond en als er iets nieuws gebeurt, reageert het publiek weer verrast. Het proces van ‘cancelen’ voelt als een spelletje dat we met elkaar spelen, een toneelstukje, een schijnveroordeling. Het ‘cancelen’ waar Derksen over spreekt is een illusie. De beschuldigden zijn niet zélf slachtoffer – zij hebben anderen tot slachtoffer gemaakt. Wij kiezen bewust of onbewust voor collectief geheugenverlies en verbloeming.
Natuurlijk mag niet alles. Een samenleving functioneert enkel door sociale controle en daarbij is het vastleggen van normen en waarden van groot belang. Bij elke gezamenlijke woede-uitbarsting worden deze scherpgesteld, wat misschien belangrijker is dan de afhandeling van de werkelijke oorzaak van de woede. Kritiek op iemands daden leidt eerst tot de veroordeling van iemands persoon, om later in de meeste gevallen weer genuanceerd of vergeten te worden. De aard van de beschuldigingen speelt ook een rol. Terwijl de een opkrabbelt, nadat hij geveld is door de ‘cancelcultuur’, komt een ander de publieke veroordeling nooit te boven. Ondertussen slipt Michael Jackson door alle mazen, in theorie ‘gecanceld’ maar tóch niet helemaal. Hypocrisie blijkt menseigen.
Babel Magazine 