De lucht in met Amsterdam

Tekst /// Rinke van der Veen Beeld /// Jolan Lammertink

Wordt dit dan de nieuwe Zuidas? Dat is wat ik me al enige tijd afvraag bij het zien van de nieuwbouw rondom metrostation Noord. Hier wordt namelijk de een na de andere nieuwbouwflat uit de grond gestampt. De nieuwste toevoeging is net voltooid en vormt daarmee de zoveelste uitbreiding van het ‘modern’ ogende gebied rondom het station. Omdat ik dagelijks met dit stadsbeeld geconfronteerd word, is de hoogbouw inmiddels een vast onderdeel van mijn landschap geworden. Tegelijkertijd voel ik ook een zekere mate van vervreemding met de hoogbouw. Dit gevoel hangt samen met bredere overwegingen met betrekking tot hoe we betekenis geven aan landschappen. Hoe vormen we eigenlijk ideeën over onze omgeving, met het oog op de invloed van hoogbouw? Om te begrijpen hoe dit werkt, zal ik in dit artikel onderzoeken hoe mensen betekenis geven aan landschappen en hoe landschappen betekenis geven aan mensen.

Door de verdere uitbreiding van de hoogbouw rondom het metrostation, verliest de omgeving een deel van haar geschiedenis en krijgt daarvoor in de plaats een boodschap voor de toekomst

De torens van Buikslotermeerplein                                                                                                           

Ik woon inmiddels al bijna twee jaar in de buurt van het Buikslotermeerplein, een gebied dat op een paar minuten lopen vanaf metrostation Noord ligt. Door middel van te observeren, heb ik een beeld ontwikkeld van de omgeving. Dit beeld bestaat onder andere uit de galerijflats die ik uit mijn raam zie en het winkelcentrum om de hoek. De hoogbouw rondom het station stond al in de kinderschoenen toen ik hier kwam wonen en is ook onderdeel geworden van dit beeld. Ik heb tegenstrijdige gevoelens over deze hoogbouw. Enerzijds belichaamt het voor mij de toekomstvisie van de metropool Amsterdam: een stad die haar aanhoudend toenemende bevolking van comfortabele levensomstandigheden moet kunnen blijven voorzien en dit enkel kan waarborgen door de hoogte in te bouwen. Anderzijds contrasteert de hoogte en strakke architectuur door haar moderne uitstraling met de naastgelegen omgeving, waar de lucht niet wordt overschaduwd door gebouwen en waar de marginale ligging juist een gevoel van saamhorigheid teweegbrengt. Door de verdere uitbreiding van de hoogbouw rondom het metrostation, verliest de omgeving een deel van haar geschiedenis en krijgt daarvoor in de plaats een boodschap voor de toekomst. Ik voel mij niet in een positie om voor dan wel tegen de hoogbouw te pleiten, maar wel wil ik graag de aandacht vestigen op de manier waarop we in ons bewustzijn een representatie creëren van onze leefomgeving en hoe deze door onder andere hoogbouw verandert.

Wat vertelt de hoogbouw over ons landschap?

Een landschap, in de meest algemene zin, is de samenstelling van fysieke elementen van een plek. Die fysieke elementen bestaan uit een combinatie van natuurlijke aspecten (heuvels, biodiversiteit) en artificiële aspecten (huizen, winkels). Het totaal aan fysieke elementen vormt de basis van de betekenis die men aan een landschap geeft. Deze elementen ervaart men door de betreffende plek fysiek te bezoeken of door foto’s, video’s en schilderijen van die plek te zien. Wanneer men over het landschap van Amsterdam spreekt, denkt men al snel gedacht aan de grachten en de coffeeshops. Deze elementen zijn dus een belangrijk onderdeel van de betekenis van het Amsterdamse landschap. Betekenis is niet iets dat alleen maar door mensen aan een landschap toegekend wordt, maar is ook iets dat een zekere wisselwerking met het betreffende landschap veronderstelt. Het landschap geeft op zijn beurt structuur aan ons leven: denk aan de verschillende plekken waar we werken, wonen en elkaar ontmoeten. Deze plekken vormen onderdelen van herinneringen en creëren zodoende betekenis voor de mens.

Als iets onbereikbaars voor de grote massa, is de bouw en het bezit van de hoogste gebouwen een teken van sociale status.

Met deze kennis van deze relatie tussen mens en landschap op zak, kunnen we gaan kijken naar de hoogbouw als onderdeel van dit landschap. Door de geschiedenis heen is de hoogte van gebouwen een kenmerkend onderdeel geweest van machtssymboliek. Als iets onbereikbaars voor de grote massa, is de bouw en het bezit van de hoogste gebouwen een teken van sociale status. Zo moesten de middeleeuwse kastelen, naast hun functie als militaire fortificaties, ook de bevolking in de omgeving de machtspositie van hun heer in herinnering brengen Ook de dominantie van het christendom in Europa is terug te zien aan de centrale ligging, de omvangen het opvallende ontwerp van kerken en kathedralen. In de eerste plaats veronderstelt de hoogte van de bouwwerken een sterke machtspositie van de kerk tegenover de samenleving. Hiernaast waren kerken eeuwenlang de hoogst zichtbare gebouwen, waarmee de continuïteit van deze machtspositie wordt gesymboliseerd. In de geschiedenis illustreren kerken zo hoe hoogte fungeerde als symbool van macht.

De invloed van het kapitaal

De hoogbouw van tegenwoordig hangt samen met de globalisering. De globalisering heeft er namelijk toe geleid dat hoogte symbool is geworden voor een andere machtsvorm. Tijdens de globalisering ontstond ruimte voor de harde groei van internationale economische markten. Als hotspots voor deze economische markten ontstond een netwerk van wereldsteden, van waaruit op mondiaal niveau handel gedreven kon worden. Het kapitaal dat werd verworven vanuit deze handel had een sterke invloed op stedenbouw en resulteerde aan het einde van de negentiende eeuw in de bouw van de eerste wolkenkrabbers. Voornamelijk hoofdkantoren van financiële, commerciële en technische instellingen waren essentieel in deze wereldsteden en vestigden zich in de wolkenkrabbers. Sindsdien zijn de hoogste gebouwen voor het grootste deel kantoorpanden die voornamelijk winstgerichte activiteiten faciliteren en is hoogbouw een symbool geworden voor de invloed van de internationale economie op ons dagelijks leven.

Ook Amsterdam is een wereldstad waar tegenwoordig een groeiende hoeveelheid hoogbouw te vinden is. Als we te weten willen komen hoe de hoogbouw in Amsterdam zich zal ontwikkelen, kunnen we het beste nagaan wat voor visie de gemeente hierop heeft. In het document ´Hoogbouw in Amsterdam´, dat wel 74 pagina’s telt, zet de gemeente haar visie uiteen voor de Amsterdamse hoogbouw in 2040. Voel je vrij om dit document in je eigen tijd te bekijken, maar voor wie hier geen hobby van wil maken, heb ik twee samenvattende citaten uit de inleiding hieronder gezet:

    In 2040 tekent zich een silhouet af van een dicht bebouwde metropool Amsterdam, omringd door een open en waterrijk landschap. Rond belangrijke knooppunten van regionaal en stedelijk verkeer zijn clusters hoge gebouwen te vinden (pagina 5).

    In de binnenstad brengen de kerktorens als vanouds accenten aan in het stadslandschap; de echt hoge gebouwen houden gepast afstand van de binnenstad met haar eeuwenoude, kleinschalige stadsstructuur (pagina 5).

Hoe wordt de lucht gevuld in Amsterdam?

Volgens de plannen van de gemeente zal de hoogbouw in Amsterdam zich in ieder geval tot 2040 beperken tot bepaalde clusters rondom belangrijke knooppunten buiten het stadscentrum. Een bekend voorbeeld van zo’n cluster is de Zuidas. De Zuidas staat bekend als een Amsterdams zakendistrict waar nationale en internationale bedrijven, advocatenkantoren en andere organisaties zijn gevestigd. Deze vormen een belangrijk onderdeel van de wereldeconomie. Hiernaast zijn er in de Zuidas een aantal hoge woontorens te vinden die voornamelijk uit vrijesectorwoningen bestaan. De woningen zijn bestemd voor grootverdieners, die voornamelijk aangetrokken worden door diezelfde economische markt. Het uniforme landschap van kantoorgebouwen en woontorens op de Zuidas is een representatief onderdeel van een wereldstad waarin internationale handel de boventoon voert. 

Het uniforme landschap van kantoorgebouwen en woontorens op de Zuidas is een representatief onderdeel van een wereldstad waarin internationale handel de boventoon voert.

Aan de andere kant van de Noord/Zuidlijn, rondom metrostation Noord, bevindt zich een andere hoogbouw cluster. Dezelfde cluster waarmee ik dit stuk begon. Op een aparte webpagina van de gemeente over bouw- en verkeersprojecten staat als doel voor deze nieuwe cluster aangegeven dat het gebied als ‘welkomstcomité’ voor bezoekers moet dienen om daarvandaan Centrumgebied Amsterdam Noord verder te kunnen ontdekken. De hoogbouw zal voornamelijk voor woningen moeten zorgen, maar, in tegenstelling tot de vrijesectorwoningen van de Zuidas, zijn deze woontorens voornamelijk voor sociale huur bestemd. Dit gegeven verandert de betekenis die deze woontorens voor mij hebben: het zijn niet langer uitsluitend symbolen van economische macht, maar ook onderkomens voor mensen met een lager inkomen. Een ander verschil met de Zuidas, zit hem in het feit dat de woontorens en kantoorgebouwen op de Zuidas in hoogte gelijk zijn, waardoor hier een uniform landschap ontstaat. Bij metrostation Noord is dit niet het geval en ontwrichten de woontorens voor mij het landschap, aangezien ze aanzienlijk in hoogte verschillen met de omgeving. Mijn betekenis van Noord zal blijven veranderen aan de hand van de hoogbouw. Of de hoogbouw zal gaan toenemen in de toekomst moeten we nog maar afwachten. Nu is het mede aan de stadsgeograaf van Amsterdam om deze veranderingen op de juiste wijze de betekenis van de toekomst te geven.