De strijd tegen de beeldvervorming over de gesluierde moslima

Tekst /// Maartje Stam

Beeldmaker en onderzoeker Cigdem Yuksel krijgt de verdiende aandacht voor haar analyse over de beeld(ver)vorming van gesluierde moslima’s in het Nederlandse medialandschap. Haar onderzoek heeft geleid tot een veranderingstraject – bestaande uit een reeks discussieavonden – in samenwerking met Pakhuis de Zwijger. Maandag 31 oktober 2022 heb ik de eerste eerste avond mogen bijwonen, genaamd ‘Moslima #1: de macht van beeld’.

Op het begin van de avond kaartten Yuksel, Berna Toprak (PhD-kandidate sociologie aan de VU) en Merel Bem (publiciste, journaliste en schrijfster) met z’n drieën de foutieve gang van zaken aan. Daarop volgend vond het gesprek plaats tussen Gert-Jaap Hoekman (hoofdredacteur NU.nl), Ilvy Njiokiktjien (documentaire-fotografe), Karin Hollaar (adjunct hoofdredacteur ANP) en Lotfi El Hamidi (opinieredacteur NRC). Zij zijn mediamakers van allerlei schakels van de mediaketen en praatten op deze avond over de mogelijke oplossingen en barrières in hun vakgebied. Ciana Mayam en Harm Ede Botje waren de moderators van de avond.

Van vermoedens tot cijfers

De beeld(ver)vorming over gesluierde moslima’s – die middels foto’s en ander beeldmateriaal gebeurt in enkele nieuwsbronnen – is al langer bekend bij de mediamakers die met presentator Botje aan tafel zaten voor de dialoog. Dankzij Cigdem Yuksel is er nu ook statistisch bewijs. Hiermee is de reikwijdte van het probleem goed aan te tonen. Vastberaden trapte Yuksel de avond af met het voordragen van haar onderzoeksresultaten. 

Een deel van de nieuwsconsumenten dat niet of nauwelijks in contact komt met gesluierde moslima’s neemt dit stereotiepe beeld over, benadrukt Yuksel

In haar onderzoek bestudeerde ze 2500 foto’s van gesluierde moslima’s in de Volkskrant, de Telegraaf en de NRC van de afgelopen twintig jaar. Uit de analyse rolden vier resultaten. Ten eerste waren de vrouwen voornamelijk bij slecht nieuws afgebeeld. De Volkskrant is hier het extreemst in: 99% van de foto’s met gesluierde moslima’s werden bij negatieve berichten geplaatst. Dat is een behoorlijke uitschieter in vergelijking met het gemiddelde van 70%. Ten tweede waren oorlog, conflict en bezetting (14%) en politiek in het buitenland (14%) de vaakst voorkomende nieuwsthema’s die gekoppeld werden met afbeeldingen van gesluierde moslima’s. Daarnaast kwamen onderwerpen als multiculturele samenleving, inburgering, de positie van vrouwen, radicalisering, terreur en demonstraties ook veelvuldig terug. Ten derde liep de gesluierde moslima op het grootste deel van de foto’s in de kranten buitenshuis (80%). Ten vierde kwamen foto’s van gesluierde vrouwen bovenmatig veel voor bij nieuws over het buitenland (61%). Uit deze vier punten maakte Yuksel op dat de gesluierde moslima een erg eenzijdig beeld heeft gekregen in de Nederlandse nieuwsbronnen: een beeld van een buitenlandse vrouw met hoofddoek, emotioneel, schreeuwend om hulp. Vaak wandelt ze buiten, soms demonstreert ze. Een deel van de nieuwsconsumenten dat niet of nauwelijks in contact komt met gesluierde moslima’s neemt dit stereotiepe beeld over, benadrukt Yuksel. Iets wat naar mijn mening een kwalijke zaak is in onze multiculturele samenleving. 

Het recht om te zijn

Berna Toprak vult aan dat deze gang van zaken de vrouw ontmenselijkt. Het individu dat de hoofddoek draagt raakt in de vergetelheid. Het gaat alleen nog maar om de hoofddoek. Toprak vervolgt dat vooroordelen van mediamakers een grote rol spelen in het koppelen van een bepaald beeld met een artikel. Alhoewel kranten zelf ook toegeven vaak een subjectieve inslag te hebben, gaat een aantal lezers er alsnog van uit dat het nieuws wel objectief is.

Dit herken ik uit een gesprek van een jaar geleden. Tijdens een simpel gesprek vroeg de oude bekende welke studie ik ook alweer deed, waarop ik antwoordde dat ik Arabische taal en cultuur studeerde. Per toeval was er een gesluierde vrouw buiten een balspel aan het spelen met een kind. Aangezien mijn studie regelmatig wordt verward met islamstudies, viel de vraag: ‘Maar wat vind je nou eigenlijk van hoofddoeken?’ Gepraat had deze oude bekende nog nooit met een gesluierde moslima, maar zijn mening had hij paraat en deelde hij overtuigd: deze vrouwen worden onderdrukt. Ik had dat jaar toevallig een aantal nieuwe vriendinnen gemaakt, vertelde ik. Islamitische vrouwen die een hoofddoek dragen. Ze staan sterk in hun schoenen en worden niet onderdrukt. Hij wuifde mijn antwoord weg en stuurde mij een online mediabron door die zijn beeld over hen bevestigde. 

Alle sprekers die avond waren het ermee eens dat als we geen genuanceerd beeld voorgeschoteld krijgen, de kans klein is dat we gelaagd gaan denken. Toprak bevestigde het eenzijdige mediabeeld van de gesluierde moslima als buitenlandse, niet-geëmancipeerde en onderdrukte vrouw, dat Yuksel benoemde. Ze vertelde dat dit imago gevolgen heeft voor de gesluierde vrouw met betrekking tot haar maatschappelijke positie en racisme. Vervolgens voegde Toprak toe dat uit het genoemde stereotype tevens het beeld vloeide van een binnenlandse, geëmancipeerde en niet-onderdrukte vrouw: namelijk een vrouw zonder hoofddoek. Zo concludeerde Toprak dat door deze stereotypes het recht van alle vrouwen weggenomen wordt om zich te uiten zoals zij dat willen.

Wat zijn de oplossingen?

In Pakhuis de Zwijger kwamen detoxen, diversiteit en praten naar voren als potentiële oplossingen voor de eenzijdige beeldvorming. Wat blijkt uit het tafelgesprek tussen de mediamakers, is dat er hobbels in de weg zitten wanneer het aankomt op het realiseren van de voorgestelde suggesties.

In Pakhuis de Zwijger kwamen detoxen, diversiteit en praten naar voren als potentiële oplossingen voor de eenzijdige beeldvorming

Wat betreft het detoxen: we kunnen stoppen van het plaatsen van beelden bij artikelen, een idee voorgesteld door Merel Bem. Beeld is belangrijk om het nieuws over te brengen, dus de kans is klein dat nieuwsbronnen openstaan voor dit radicale idee. Wellicht is het detox-idee wel een goede tijdelijke oplossing die moet worden toegepast tot er een betere oplossing is, merkt Bem op. Het lijkt mij dan nodig dat alle mediakanalen meedoen, wat ik momenteel echter niet zie gebeuren: nog niet alle bedrijven willen bijvoorbeeld het probleem erkennen, dus zij zullen ook niet snel meedoen met dit initiatief.

De dialoog, oftewel het voeren van een gesprek met bijvoorbeeld collega’s in de mediawereld, geïnterviewden en mensen op de foto, heeft het doel om misverstanden en een eenzijdig beeld te voorkomen. Veel van de mediamakers delen in de discussie dat dit vaak niet lukt vanwege tijdsdruk. Hier knaagt iets bij mij. Communication is the key. Is zelfs een gesprek van vijftien minuten niet mogelijk? Niet dat je in vijftien minuten álles kan bespreken, maar kun je misschien wel het belangrijkste punt aankaarten. De presentatie van Yuksel duurde bijvoorbeeld ook maar tien minuutjes. 

Wat betreft diversiteit: hiermee wordt het verschaffen van meer verscheidenheid op beeld en op de werkvloer bedoeld, zodat er een volledig en gelaagd beeld kan worden getoond. De mediamakers aan tafel bespeuren weinig diversiteit in de mediawereld. Hoe kunnen we dit veranderen? Lotfi El Hamidi gaf aan binnen te zijn gekomen bij de NRC, omdat hij ten eerste over de gevraagde vaardigheden beschikte en ten tweede paste bij het beleid dat bedrijven voeren om mensen met biculturele achtergronden te werven. Dit beleid was in deze situatie dus een succes. Zowel Karim Hollaar en Gert-Jaap Hoekman geven aan deze strategie eerder te hebben gevoerd, maar zonder resultaat. De sollicitanten hadden dan niet de juiste (journalistieke) ervaringen die als noodzakelijk werden beschouwd. In plaats van met de gebakken peren te blijven zitten, komt Hoekman met een oplossing: het aanbieden van interne opleidingen bij mediabedrijven aan mensen met een biculturele achtergrond. Er zijn namelijk genoeg mensen die én interesse hebben in de journalistiek én een biculturele achtergrond hebben, maar de juiste opleiding niet hebben afgerond. Met het aanbieden van een interne opleiding kunnen de diversiteitsdoelen worden bereikt. Zelf geloof ik dat deze aanpak een goede investering is voor mediabedrijven die diversiteit nastreven.

Uit Yuksels onderzoek bleek dat een aantal kranten een realistisch en gelaagd beeld van de gesluierde moslima missen, wat gepaard gaat met alle gevolgen van dien. Ik geloof dat diversiteit, dialoog en een beetje detox laagdrempelige oplossingen zijn om de kwestie te beëindigen. De dialoog is al begonnen met ‘Moslima #1: de macht van beeld’ en moet draaiende gehouden worden, waar we gelukkig met z’n allen – zelfs als niet-mediamaker – een aandeel aan kunnen leveren. 

Check de site van Pakhuis de Zwijger voor de data van de aankomende discussieavonden en  luister de podcast Moslima van Cigdem Yuksel en Maartje Duin!