In vuur en vlam door Gods liefde

Tekst /// Sophie Meijer Beeld /// Fieke de Groot 

Haar mond is lichtjes geopend, haar rug is gekromd. De engel die met een licht gebogen hoofd op haar neerkijkt, heeft een pijl van vuur in de hand. Het mystieke figuur heeft een tevreden blik op zijn gezicht, alsof hij de heilige Theresia net een gunst heeft gedaan door haar hart te doorboren met zijn brandende wapen van liefde. De engel trekt zijn pijl terug en laat Theresia achter in extase. 

Over extase wist ik in eerste instantie niets anders dan dat het een soort geestverrukking was, een toestand waarin je jezelf niet meer bent. Mensen gebruiken het woord wanneer ze ergens extreem blij van worden: het winnen van de loterij bijvoorbeeld. Zo oppervlakkig dacht ik over het begrip. Een simpele zoekopdracht intypen in Google resulteerde er echter in dat mijn aandacht werd getrokken door een kleine afbeelding van een beeldhouwwerk, genaamd: ‘De Extase van Theresia’ van de Italiaanse architect en beeldhouwer Gian Lorenzo Bernini.

Kunst heeft mij altijd al geïnteresseerd, maar laat beeldhouwkunst nou net iets zijn waar ik eigenlijk nooit veel belangstelling voor heb getoond. Naar mijn idee verschillen beelden zoals je ze kan vinden in het Rijksmuseum en het Louvre niet veel van elkaar vanwege de overeenkomende kenmerken, waardoor ik de kunstvorm associeer met een bepaalde eentonigheid. Maar, omdat ik er tot mijn verbazing achter kwam dat ‘De extase van Theresia’ in mijn vakantiebestemming Rome te vinden zou zijn, moest ik er wel iets over schrijven. 

Het maken van kunst, in welke vorm dan ook, is de uitgelezen kans om expressie te tonen, zowel voor de kunstenaar als het kunstobject. Sinds de achttiende eeuw werden de emoties van de kunstenaar gezien als het belangrijkste aspect van kunst. Nog voor die tijd, in de tijd van de barok om precies te zijn, vertaalde Bernini niet zijn eigen emoties in een kunstwerk, maar die van de mystieke en heilige Theresia van Ávila. 

Theresia van Ávila (1515-1582), oorspronkelijk Teresa Sánchez de Cepeda y Ahumada, was een Spaanse mystica die later heilig werd verklaard. Ze stichtte het Sint-Jozefklooster in Ávila na een mystieke ervaring van het lijden van Christus. Haar doel was om een spiritualiteit te ontwikkelen die zij ‘de Weg van Volmaaktheid’ noemde. Om de Weg van Volmaaktheid te bereiken, moest men vier mystieke fasen doorlopen: de toewijding van het hart, de innerlijke vrede, de vereniging van het verstand met God en tot slot de extase. In de fase van extase is de ziel geheel passief en wordt het overweldigd door Gods kracht. Theresia raakte in extase doordat er een engel naast haar verscheen en deze met een vurige pijl haar hart doorboorde. De engel liet Theresia achter ‘in vuur en vlam door Gods liefde’, ofwel: extase. De extase resulteerde bij Theresia in een levitatie (het opstijgen). Bernini vereeuwigde deze mystieke gebeurtenis met zijn beeldhouwwerk, en ik ging hiernaar op zoek. 

In de fase van extase is de ziel geheel passief en wordt het overweldigd door Gods kracht

Al struinend door het prachtige maar bloedhete Rome – lees: 38 graden met een brandend zonnetje – kwam ik de basiliek tegen waar het beeldhouwwerk van de heilige Theresia van Ávila zich bevindt: Santa Maria della Vittoria. De basiliek staat middenin de stad aan de rand van een druk kruispunt waar auto’s, fietsers en e-bikes de zebrapaden en rode stoplichten negeren en met een hoog tempo langs elkaar racen. Bij binnenkomst blijkt dat het contrast tussen de uiterlijke kenmerken van de basiliek en die van de binnenkant van de basiliek enorm is. Elke centimeter van de muren en het plafond is bedekt met schilderingen, goud en marmer. Het beeld van Theresia bevindt zich achterin de basiliek, waardoor de bezoekers gedwongen worden om eerst andere prachtige beeldhouwwerken en schilderingen te aanschouwen. Alhoewel het beeld niet geweldig groot oogt, doet de omgeving het toch lijken alsof het onmetelijk is. 

Bernini voegde twee scènes uit het leven van Theresia samen: een transverberatie (het doorboren van het hart) en een levitatie. Het licht dat vanuit de nis op de heilige Theresia en de engel schijnt in combinatie met de gouden zonnestralen die zich achter het beeld bevinden, zorgen samen voor een goddelijk licht. De plooien in haar kleed en het marmer dat de vorm van een wolk aan lijkt te nemen, doen het lijken alsof Theresia opstijgt en ik inderdaad een getuige was van een levitatie. Haar arm zwiert ontspannen langs een slap-ogend lichaam, je zou het misschien zelfs levenloos kunnen noemen. Haar gesloten ogen en haar licht geopende mond doen het lijken alsof Theresia net haar laatste adem heeft uitgeblazen. Door de tevreden blik op het gezicht van de engel die net zijn pijl van vuur heeft teruggetrokken uit Theresia’s hart, krijgt dit ietwat akelige scenario een zacht randje. Zowel de engel als Theresia lijkt tevreden te zijn met wat zich heeft voorgedaan en wat er komen zal. 

Net als Bernini verwerkte ook Caravaggio de ervaring van extase in zijn kunst. Dit deed hij in het schilderij ‘Maria Magdalena in extase’, dat overigens een aantal overeenkomsten heeft met het beeldhouwwerk van Bernini. Volgens legende kwam Maria Magdalena na de dood van Jezus in Zuid-Frankrijk terecht, waar zij haar zonden overdacht en allerlei mystieke ervaringen onderging. De ontmoeting met God was hier een van. Elke dag werd zij door engelen naar God vervoerd. Het schilderij is onderdeel van een privécollectie, dus mijn trip naar Rome was helaas niet toereikend genoeg om deze te kunnen bekijken. 

Door aandachtig naar Bernini’s meesterwerk te kijken, realiseerde ik mij dat beeldhouwwerk misschien wel de beste manier is om een emotie tot leven te laten komen

Caravaggio beelde Maria Magdalena op een ietwat erotische manier af. Zij leunt, net zoals de heilige Theresia, naar achteren en opent daarbij haar mond enigszins. Ze lijkt in een donkere ruimte te zitten zonder ook maar iets in haar omgeving, wat het doet lijken alsof de ervaring erg intiem is. Maria lijkt zich dan ook niet te beseffen dat zij wordt bekeken; het is alsof het publiek haar stiekem door de kier van een deur aanschouwt. Ook zij lijkt net als Theresia een adem uit te blazen die aantoont dat zij een climax heeft bereikt. Dit alles maakt het kunstwerk erotisch. Wat opvalt, is dat er bij het schilderen van deze extatische ervaring geen spoor van levitatie te bekennen is, wat een gebruikelijke manier was om een connectie met God aan te duiden in de tijd van Caravaggio. De schilder brak met deze traditie door van de extase een innerlijke ervaring te maken. 

Mijn vooroordelen over beeldhouwkunst en het gebrek aan kennis over het fenomeen extase zijn inmiddels omgezet in waardering en interesse. Door aandachtig naar Bernini’s meesterwerk te kijken, realiseerde ik mij dat beeldhouwwerk misschien wel de beste manier is om een emotie tot leven te laten komen; een beeld is iets tastbaars en heeft (vaak) in tegenstelling tot een schilderij levensechte afmetingen. De combinatie van elementen zoals marmer, goud en licht die Bernini gebruikte, zorgen voor een soort goddelijke ervaring die moeilijk na te schilderen lijkt. De vele lovende beschrijvingen en recensies van het kunstwerk die ik eerder al op het internet las, doen niet onder voor de werkelijke schoonheid van het beeldhouwwerk. Zes jaar goed besteed, Bernini, want man o man, wat is ze prachtig!