Doe mij maar een dozijn boze mannen

Tekst /// Sonja Buljevac Beeld /// Bob Foulidis

Een zwart-witfilm die zich gedurende anderhalf uur bijna volledig in één kamertje afspeelt en waarin vrijwel alle acteurs witte mannen van middelbare leeftijd zijn: als je 12 Angry Men zo samenvat, klinkt de film misschien hopeloos gedateerd en saai. De Bechdeltest doorstaat-ie in ieder geval niet. Toch was ik al lange tijd benieuwd naar de klassieker uit 1957, die met een negen op de vijfde plaats staat van de IMDB-lijst met best scorende films. Een regenachtige zondagmiddag was dan ook het perfecte moment om met een bak popcorn op de bank te ploffen en me onder te dompelen in misschien wel het meest bekende filmconflict aller tijden.

De plot van de film is simpel, maar daardoor des te sterker: er is een moord gepleegd in New York en de verdachte – een jongeman van achttien, haast nog een jochie – heeft zojuist terechtgestaan. Als zowel de advocaat van het slachtoffer als de verdediging hun zegje hebben gedaan, sluiten de twaalf onafhankelijke juryleden zich op in een kantoortje om het bewijs met elkaar door te spreken en zo tot een veroordeling te komen. Wanneer ze hem schuldig verklaren, wacht hem de doodstraf. Eén voorwaarde: ze moeten het alle twaalf unaniem met elkaar eens zijn.

In eerste instantie lijkt het een uitgemaakte zaak. De juryleden nemen plaats aan een lange tafel in het kantoor en grappen met elkaar dat ze, met een beetje geluk, op tijd weg kunnen voor het avondeten en een honkbalwedstrijd. Daarnaast zijn er ooggetuigen die de jongen hebben zien wegrennen van de plaats delict en is het moordwapen gevonden. Appeltje-eitje dus, en tijdens de eerste stemronde gaan dan ook elf handen omhoog als gevraagd wordt wie de verdachte schuldig vindt. Alleen jurylid nummer acht, gespeeld door Henry Fonda, twijfelt. Hij vindt dat ze nog te weinig naar het bewijsmateriaal hebben gekeken om de jongen ‘beyond all reasonable doubt’ naar zijn dood te sturen. Op basis van die ene, niet opgestoken hand ontvouwt zich een van de spannendste films die ik in lange tijd heb gezien.

High pace, slow burn

Als je bij ‘spannende film’ denkt aan achtervolgingen in sportauto’s en exploderende helikopters, ben je bij 12 Angry Men aan het verkeerde adres, maar voor liefhebbers van atmosferische, psychologische thrillers is de film een echte must-see. Regisseur Sidney Lumet weet uitstekend de aandacht van de kijker vast te houden, ook al zien we haast nooit iets anders dan de binnenkant van dat kantoor. Zijn timing is feilloos: steeds als het lijkt alsof de film stokt of al het bewijs inmiddels toch wel aan de tand gevoeld moet zijn, wordt er een nieuw element ingebracht, zonder dat het geforceerd of onecht voelt. Hierdoor word je als kijker meegezogen in het gedachteproces van de twaalf juryleden. Ook al lijkt de zaak zo klaar als een klontje aan het begin van de film, het duurt niet lang voordat je zelf ook vraagtekens begint te zetten bij de schuld van de verdachte. Waar ik lekker lui en onderuitgezakt op de bank startte, zat ik tegen het einde rechtop en geconcentreerd mee te kijken met het beraad van de jury.

Dat de film allesbehalve saai is, heeft ook te maken met de dynamische cinematografie. Het verhaal speelt zich af op een drukkend hete zomerdag in New York, en die hitte draagt bij aan het gespannen en claustrofobische gevoel dat je krijgt tijdens het kijken. Het zit hem in de haarscherpe details: brave zakenmannen die hun dassen lostrekken en hun boorden openknopen, het zweet dat glanst op bovenlippen en in nekken druppelt tijdens de close-up shots, een luidruchtige ventilator die halverwege de film aanspringt. Het werkt benauwend, zodat het voelde alsof ik zelf zat weg te smelten. Tel daarbij op dat er tegen het einde van de film, als de spanning en frustratie tussen de juryleden ondraaglijk hoog wordt, een zomerse regenstorm losbarst die een onheilspellend geroffel op de ramen veroorzaakt. Het is geen nieuwe truc, het weer dat de stemming in een verhaal reflecteert, maar wel een hele effectieve én een van mijn persoonlijke favorieten. 

Van anonieme stokfiguurtjes veranderen ze in echte mensen, inclusief emoties en gebreken.

Het verhaal achter de man

De moderne, kritische kijker zal het niet ontgaan zijn dat de cast van de film ontzettend homogeen is. In het Amerika van de jaren vijftig zat er nu eenmaal niet een heel gemêleerd groepje in de rechtelijke jury en de film reflecteert de tijdsgeest waarin hij is gemaakt. In het begin is het dan ook niet altijd even makkelijk de hoofdpersonages uit elkaar te houden, vooral omdat ze zelden bij naam genoemd worden. Daardoor was ik in eerste instantie bang dat ze als de personages uit een detectiveroman zouden voelen: enigszins oppervlakkige karikaturen die vooral dienen om het verhaal voort te stuwen en de verschillende perspectieven een spreekbuis te geven. Toch bleek die angst onterecht. Het merendeel van de mannen maakt zonder twijfel een ontwikkeling door gedurende het juryberaad en hun persoonlijkheden, achtergronden en overtuigingen komen steeds duidelijker aan het licht. Van anonieme stokfiguurtjes veranderen ze in echte mensen, inclusief emoties en gebreken. Wanneer je zelfs met het meest onsympathieke karakter medelijden begint te krijgen, weet je dat een verhaal goed zijn werk heeft gedaan.

Naast deze indrukwekkende personageschets snijdt de film in essentie ook een aantal belangrijke maatschappelijke thema’s aan, die vandaag de dag nog net zo relevant zijn als zeventig jaar geleden. Zo is de verdachte Puerto Ricaans en komt hij uit een achterstandswijk in New York, wat onder een aantal juryleden zorgt voor harde vooroordelen en heftige uitspraken, hoewel deze kinderspel lijken naast de meningen die mensen vandaag de dag nog wel eens verkondigen. Wanneer blijkt dat niet iedereen in de jurykamer een even bevoorrechte achtergrond heeft genoten – één van de mannen is zelf ook als migrant naar Amerika gekomen – zorgt dit voor nogal ongemakkelijke situaties. Daarnaast toont de film aan hoe makkelijk het is om je mee te laten sleuren door de mening van de groep zonder daar vragen bij te stellen, maar ook hoe onredelijk kwaad mensen kunnen worden wanneer anderen aan hun overtuigingen twijfelen. Het is genoeg om je meermaals kippenvel te bezorgen terwijl je zit te kijken.

Klassiek, maar niet gedateerd

In 1997 maakte William Friedkin een nieuwe versie van de film, waarin iets meer aandacht was voor diversiteit. Daarin was de rechter bijvoorbeeld een vrouw en zaten er ook een aantal mannen van kleur in de jury. Friedkins versie heb ik niet gezien en daarover kan ik dus niet oordelen, hoewel de IMDB-score van 7.8 suggereert dat het geen slechte remake is. Wel kan ik me voorstellen dat er in de toekomst nog een ambitieuze, jonge regisseur zal zijn die een film maakt met hetzelfde concept, maar die meer aansluit op het publiek en de maatschappelijke thema’s die nu actueel zijn. Daar leent het verhaal zich nu eenmaal ontzettend goed voor. Maar hoewel ik er zeker van overtuigd ben dat kunst en de samenleving met elkaar samenwerken, ben ik vooral onder de indruk van de artisticiteit van Lumets originele 1957-versie. De voelbare spanning en steeds drukkendere sfeer worden in elk aspect van de film overgebracht: het geluid, het filmwerk en de acteerkunsten van de mannen. Geen detail is ondoordacht en als kijker voel je dat.

12 Angry Men is dus allesbehalve een gedateerde, langdradige film die je alleen maar opzet omdat je hem gezien moet hebben. Het is een indrukwekkende portrettering van de menselijke psyche – the good and the bad – en van de ingewikkelde dynamieken die spelen in een groep. De film is een klassieker zoals die niet vaak voorkomen: aan de ene kant prachtig nostalgisch en aan de andere kant onmiskenbaar tijdloos. Laat je dus niet afschrikken door het simpele plot of de eenzijdige cast: Lumets meesterwerk heeft veel meer te bieden dan het op eerste oog doet geloven.