Tekst /// Loïs Blank Beeld /// Fiona Triest
Conflict staat centraal in deze Babel, waardoor de kern van deze talige wending bestaat uit kruisende stellingen. Bij het schrijven van teksten moet je vaak een afweging maken tussen vorm en inhoud. Ligt de focus op de inhoud of op de manier waarop iets geschreven is? Of kunnen deze twee op het eerste oog contrasterende doelen bijeen worden gebracht? Een manier om tegengesteldheid of verschil qua inhoud zichtbaar te maken in tekst, is door de vorm ervan. Een uitmuntende optie is dan mijn favoriete stijlfiguur: het chiasme.
Is het je ooit opgevallen dat je bij het betreden van de Oudemanhuispoort onder een chiasme doorloopt? Boven de poort vind je de tekst ‘Wie hetzelfde anders zegt, zegt iets anders’ op de gevelsteen van de poort. Deze door hoogleraar Paul Scholten geschreven regel is echter niet enkel een voorbeeld van een chiasme, maar in zekere zin ook een uitleg. De kracht van dit stijlfiguur ligt precies in het zeggen van hetzelfde op een andere manier, direct nadat je datgene gezegd hebt op een manier die van de herhaling verschilt.
Het chiasme, ook wel kruisstelling genoemd, is een stijlfiguur dat de naam dankt aan de Griekse letter chi: χ. Ze bestaat uit een herhaling met een omkering, waardoor het overeenkomt met het rijmschema ABBA. De A’s horen bij elkaar en de B’s ook; dat kan grammaticaal zijn, bijvoorbeeld door de woordsoort, maar het bij elkaar horen kan ook bestaan uit gelijkenis qua betekenis of referent. Als de tweede B en A namelijk op de regel onder de eerste A en B staan en je de bij elkaar horende delen verbindt met lijnen, zul je een kruis tekenen.
Voorbeelden maken dit een stuk duidelijker en zijn er genoeg: ‘Jongens en meisjes, dames en heren’, ‘Iedereen is van de wereld en de wereld is van iedereen’ en ‘You can take the girl out of the village but you can’t take the village out of the girl’. Ook een extreem voorbeeld van chiasme is welbekend: het Wilhelmus. Ons volkslied bestaat uit vijftien coupletten, waarbij de coupletten één tot en met zeven respectievelijk horen bij de coupletten vijftien tot en met negen – terugtellend. Het achtste couplet, precies het midden van het lied, staat als enige op zichzelf en is als het ware het kruispunt van de zeven kruisstellingen. Dit is ook de plek in het lied waar de essentie ervan wordt gezongen: de vergelijking tussen Willem van Oranje en de Bijbelse koning David, aan wie beiden een koninkrijk toekomt:
‘Als David moeste vluchten
voor Saul den tiran,
zo heb ik moeten zuchten
als menig edelman.
Maar God heeft hem verheven,
verlost uit alder nood,
een koninkrijk gegeven
in Israël, zeer groot.’
Zo zie je dat vorm en inhoud samen kunnen komen als inhoud gegoten wordt in de vorm van het chiasme. En dat allemaal door hetzelfde te zeggen, maar dan anders én andersom.
Babel Magazine 