Tekst /// Kevin Hoogeveen Beeld ///Jolan Lammertink
Voor de rubriek ‘In de geest van’ onderzoekt een van onze redacteurs elke maand het gedachtegoed en leven van een opvallende geesteswetenschapper. Deze keer gaan we ver terug in de tijd, en wel naar de Siciliaanse filosoof Empedokles.
Empedokles was een presocratisch filosoof en leefde ongeveer van 483 tot 423 v.Chr. Zijn levensverhaal is in verschillende versies en op verscheidene wijzen tot ons gekomen, onder meer dankzij de biografieën van Diogenes Laërtius, een schrijver uit het begin van de derde eeuw. Empedokles’ einde springt gelijk in het oog. Hij zou zelf namelijk in een vulkaan zijn gesprongen, in de Etna op Sicilië. Wat wilde hij hiermee bereiken? Zijn goddelijkheid? Er bestaan allerlei verhalen over hoe het is afgelopen. In een ervan spuugde de vulkaan Empedokles’ sandaal uit om te bewijzen dat hij geen god was. De verhalenverteller Lukianos weet te melden dat de verkoolde Empedokles geen toegang kreeg tot de Eilanden der Gelukzaligen, waar helden uit de Griekse mythologie woonden. In de voor Empedokles zelf meest gunstige versie is hij naar Griekenland afgereisd en aldaar gestorven. Zijn levenseinde is hoe dan ook niet de reden waarom hij deze maand aan bod komt als geesteswetenschapper.
Empedokles heeft geprobeerd de wereld die hij ervoer zo waarheidsgetrouw mogelijk te omschrijven. Hij staat in het rijtje van presocratici, de filosofen die voorafgingen aan Socrates of tegelijkertijd met hem leefden zonder door hem beïnvloed te zijn. De term is twintigste-eeuws en duidt allerminst een eenheid in denken binnen de groep aan. Zij is namelijk divers. Zo bevat ze uiteenlopende en bekende denkers van Heraclitus tot Pythagoras. De filosofen leefden verspreid over de Griekssprekende wereld, van het huidige West-Turkije tot aan Zuid-Italië. Empedokles zelf woonde, zoals gezegd, op Sicilië. Het eiland was, ondanks de afstand tot Griekenland, volwaardige deelnemer aan de Griekse wereld van de vijfde eeuw v.Chr. Ook was er contact met andere culturen rond de Middellandse Zee, zoals die van de Carthagers in Noord-Afrika.
De kracht die voortkomt uit de wrijving van liefde en haat is de energie die aan alle ontwikkelingen ten grondslag ligt
Twee werken van Empedokles zijn ons fragmentarisch overgeleverd: Zuiveringen en Over de natuur. Empedokles’ ideeën over de natuur kennen we verder ook omdat nakomers, zoals Aristoteles, ze becommentarieerd hebben. Alles is volgens Empedokles opgebouwd uit vier elementen: water, vuur, aarde en lucht. Zij kunnen zich vermengen en uit elkaar gaan. De verbinding tussen elementen komt tot stand door liefde. De scheidende kracht is haat. Liefde en haat botsen met elkaar. Dit conflict brengt een zekere spanning voort. De kracht die voortkomt uit deze wrijving van liefde en haat is de energie die aan alle ontwikkelingen, zowel groei als aftakeling, ten grondslag ligt.
De vier elementen komen voort uit een oorsprong en keren er weer terug. Ze blijven altijd gelijk en zijn voortdurend in beweging. Niet alleen bergen of planten zijn volgens Empedokles uit de elementen samengesteld, maar alles; mier, mens en godheid. Zijn Over de natuur is een schilderachtig gedicht. De diversiteit in het dierenrijk verklaart Empedokles door te stellen dat het element vuur ooit alle elementen dwong zich te vermengen. De werkzaamheid van liefde en haat is volgens hem zichtbaar in het leven van een mens. In de jonge jaren van een mensenleven zoeken mensen elkaar namelijk op en verenigen zij hun lichamen. Waar liefde samenbrengt, daar zorgt kwade opzet er weer voor dat mensen uiteen gaan. Hier is de haat aan het werk. Op het einde is het verval helemaal merkbaar. In de ouderdom is de aftakeling van het lichaam onontkoombaar. Dit ziet Empedokles als het gevolg van de haat die de liefde weerstreeft in een oneindige wervelende beweging.
De beweging is oneindig. Dit brengt ons naar een tweede leerstuk van Empedokles: de zielsverhuizing. Net als Pythagoras gelooft Empedokles namelijk in reïncarnatie: ‘We zullen ons weer op deze reis begeven’ (Over de natuur I, 340-341: ed. Janko 2005). Pythagoras was om deze reden vegetariër. Je zou maar per ongeluk een mens opeten tijdens je barbecue. Het idee van een zogenaamde metempsychose, ‘zielsverhuizing’, is later door onder meer Plato verder ontwikkeld.
Het is al een tijdje geleden dat Empedokles filosofeerde en leefde. Desalniettemin geniet hij tot in recente jaren populariteit. Dit hangt vaak meer samen met zijn spectaculaire levenseinde dan met zijn ideeën, maar er zijn ook mensen die hem roemen om zijn filosofie. Hij is in dit nummer ter sprake gekomen, omdat zijn visie op de rol van liefde en haat in het ontstaan en vergaan van alle dingen goed aansluiting vindt bij het thema conflict. Conflict is niet alleen een drijvende kracht in een menselijke context, maar in de hele beweging van het worden. Voor Empedokles zijn ook de gepostuleerde ziel en goden onderdeel van die beweging. Zij zijn wel anders, maar niet geheel anders dan planten en dieren. Empedokles’ systeem is er daarmee een waarin je je kunt afvragen of er een scheiding is tussen mens, cultuur en natuur.
In dit ontbreken van een scheiding ligt de actuele zeggingskracht van Empedokles’ denken. Met oog op de huidige klimaatramp is het essentieel dat de mens inziet dat er geen sprake is van een geheel anders zijn tussen mens en natuur. De mens is onderdeel van de natuur en maakt deel uit van dezelfde dynamiek. Natuur en mens beïnvloeden elkaar voortdurend. Dit inzicht heeft zijn ingang al gevonden in de geesteswetenschappen, zoals in het neomaterialisme in de geschiedwetenschap. Hierbij krijgen niet-menselijke objecten agency in historische narratieven en is er aandacht voor de voortdurende wisselwerking tussen mens en omgeving.
Empedokles’ theorie wordt hier niet voorgesteld als een verklaring van alles. De oneindige cyclus van ontstaan en vergaan door liefde en haat staat zowaar onder druk, als zij er is. De mens is zodanig in conflict met de omgeving, komt zodanig in opstand tegen de verbondenheid met Gaia, dat de kans reëel is dat hij ooit niet meer terugkomt in de cyclus. Helaas is het zo dat dit conflict geen levensbron is voor duurzame verandering. Laten we de liefde voor de menselijke verbondenheid met de gehele aarde hervinden, en de overdosis haat voor onze oorsprong en afhankelijkheid achter ons laten.
Babel Magazine 