Continu in het rood staan

De burn-out is een fenomeen dat de afgelopen jaren steeds meer wijdverspreid lijkt te zijn geworden, vooral onder studenten en jongeren. Zij zouden in toenemende mate met een prestatiesamenleving te maken hebben. Maar wat is een burn-out eigenlijk? En wat zijn de gevolgen op lange termijn van deze epidemie? 

Tekst: Robin Phoelich // Beeld: Bob Foulidis

Hoewel er zeker een toename te zien is in het aantal gevallen van burn-outs en het ervaren van chronische stress, is het een mythe dat het uitsluitend een trend is van de eenentwintigste eeuw. Uit intern onderzoek van het UWV blijkt namelijk dat veel vijftigers die arbeidsongeschikt zijn verklaard, aan klachten lijden die overeenkomen met die van burn-outs. Rob is één van deze vijftigers. Bij hem houden de burn-out symptomen inmiddels al acht jaar aan en, ondanks vele pogingen, is het voor hem lastig om de draad weer op te pakken. Naast Rob ga ik ook in gesprek met Brankele Frank, neurobiologe én ervaringsdeskundige. Momenteel schrijft ze een boek over de neurobiologie van stress en burn-outs, dat in 2021 zal verschijnen. Tijdens ons gesprek komt er meteen een moeilijkheid naar voren; er is geen wetenschappelijke, toetsbare, definitie voor een burn-out. Voor nu zullen we de definitie aanhouden die Brankele formuleert: ‘Een door chronische stress veroorzaakte mentale en fysieke uitputting die gepaard gaat met een sterke afname van je cognitieve vaardigheden en prestaties. Dit heeft effect op je emotionele, mentale, lichamelijke en cognitieve zijn.

Chronische stress

Er bestaat mogelijk een fundamentele misvatting over de burn-out. Men denkt dat er geen probleem bestaat zolang je geen burn-out ervaart, maar het is de stress zelf die het gezondheidsrisico vormt. Dat wil zeggen dat een burn-out één van de aandoeningen is die je kan krijgen door langdurige stress. ‘Chronische stress geeft absoluut een verhoogd risico op ziektes zoals Alzheimer, Parkinson en kanker. Stress is een fysiologisch fenomeen en heeft allerlei effecten op ongeveer elk mogelijk vlak van je lichaam, wat allerlei processen kan verstoren’, stelt Brankele. Op de lange termijn kan chronische stress leiden tot ziektes, en dan voornamelijk ziektes die gerelateerd zijn aan de gezondheid van je hersenen. ‘Stress is een stressor in het lichaam, en werkt door op het immuunsysteem, de hersenen en op de werking van hart en vaten’, aldus Brankele. 

‘Stress is een stressor in het lichaam. Dit werkt door op het immuunsysteem en de hersenen, maar ook op de werking van je hart en vaten’

Dat het leggen van causale verbanden bij een burn-out complex is, wordt duidelijk uit het verhaal van Rob. Zijn symptomen zijn grotendeels gebruikelijk voor een burn-out; vermoeidheid, concentratie en geheugenproblemen, een vermindering van cognitieve vaardigheden, hoofdpijn en zware ogen. Maar daarnaast ervaart hij kramp in zijn been, een symptoom dat werken nog heviger bemoeilijkt. ‘Bij het UWV is het geen factor om mee te nemen. Zij stellen dat ik schoonmaker van lege panden kan worden. Als ik dit één dag zou doen, moet ik vier dagen bijkomen. Als ik een been zou missen zou ik het toch ook niet kunnen?’ De kramp die Rob ervaart is inderdaad niet een klacht die geassocieerd wordt met een burn-out, alhoewel veel mensen pijnklachten ervaren die geen fysiologische oorsprong kennen stelt Brankele. ‘Stress heeft invloed op je pijnsysteem, vandaar dat het waarschijnlijk een veroorzaker is van fibromyalgie’ – een aandoening die chronische pijn in spieren en bindweefsel teweegbrengen zonder fysiologische oorsprong. ‘De perceptie van pijn verandert, je hersenen ontvangen een pijnprikkel omdat ze bijvoorbeeld overbelast zijn. De pijn is dus wel degelijk echt.’

Oorzaken en oplossingen

De oorzaak van chronische stress kan uit veel hoeken komen. Een (effectieve) oplossing is afhankelijk van de oorzaak. Bij Rob lijkt er sprake te zijn van een samenkomst van factoren. Hij heeft een lange carrière gehad als marketeer en accountmanager, waarbij hij vaak is overgestapt van werkgever en altijd ontzettend hard werkte. ‘Zes uur de deur uit en acht uur weer thuis. Op een dag werd ik wakker en zei ik tegen mijn vrouw “het is op, het gaat niet meer”. Daarnaast ook nog opgroeiende pubers met problemen en mijn vrouw die begon aan een opleiding. Alles bij elkaar was ik tachtig uur in de week bezig, en toen was het op.’ Het perspectief van de psychologie is voornamelijk gericht op de rol van persoonlijkheid bij een burn-out, volgens Brankele is dit echter een genuanceerde kwestie. ‘Er is geen significant verschil te herkennen tussen persoonlijkheden met een burn-out. In mijn ervaring hebben mensen met een burn-out moeite met definiëren wanneer iets goed genoeg is. Ze willen het leven optimaliseren en iedere seconde nuttig maken, wellicht eerder voor anderen dan voor zichzelf.’ Of, zoals Rob het beschrijft: ‘Duidelijk anderen willen helpen, perfectionistisch en plichtsgetrouw.’

‘Ik hoorde altijd hoe goed anderen het deden. Met andere woorden, jij doet het niet goed’

Volgens Brankele is er geen sprake van één of dé oplossing. ‘Je moet bij jezelf nagaan wat de oorzaken zijn van stressoren en de overtuigingen die daaraan ten grondslag liggen. Als het (deels) veroorzaakt wordt door een onderhuidse overtuiging niet goed genoeg te zijn, kan psychotherapie een passende behandelmethode zijn.’ Deze overtuiging speelt bij Rob mogelijk ook een rol. ‘Ik kreeg vroeger van huis uit mee, met name van mijn vader, dat het nooit goed genoeg was, of ik had in ieder geval dat gevoel. Ik hoorde altijd hoe goed anderen het deden. Met andere woorden, jij doet het niet goed.’ Later in zijn leven ervaarde Rob dit ook ten opzichte van zijn werk en collega’s. ‘Ik keek altijd naar wat collega’s deden, ook al had ik zelf goede banen. Vaak had ik goede ideeën waar een collega dan mee aan de haal ging. Later bleek dan vaak dat het idee inderdaad goed was, maar dat ik het niet goed naar voren kon brengen. Dit soort frustraties hebben zeker niet geholpen.’ Deze frustraties resulteerden voor Rob op jonge leeftijd al in klachten zoals vermoeidheid en stress, maar herpakken en doorgaan ging toen nog. Wat misschien een voor de hand liggende oplossing is die Brankele oppert, is om simpelweg beter voor onze mentaal welzijn te zorgen. ‘Ik zou iedereen dit aanraden. We controleren ook ons lichaam bij de huisarts en laten onze spieren rechtzetten bij de fysiotherapeut. Volgens mij is een psycholoog ook voor iedereen gezond, het kan sowieso geen kwaad.’ Sinds de realisatie dat hij met een burn-out worstelt, heeft Rob vele onderzoeken en tests ondergaan waar onder andere de diagnose ADD uit is gekomen. ‘Er is sowieso wel sprake van co-morbiditeit,’ – wat betekent dat er sprake is van twee verschillende aandoeningen bij dezelfde persoon. ‘Maar ook hierbij is het nog moeilijk om de causale verbanden te ontdekken’, aldus Brankele.

Epigenetische veranderingen

Niet enkel wij als huidige generaties zijn de dupe van de burn-out epidemie. Stress kan namelijk epigenetische veranderingen teweegbrengen. Brankele legt uit dat het heel lang aangenomen was dat DNA onveranderlijk is. Inmiddels is het duidelijk dat genen in de loop van je leven kunnen veranderen. ‘Er zitten bepaalde receptoren op je genen, en deze kunnen fungeren als lichtschakelaar en de genen aan of uit zetten. Dit gebeurt gedurende je hele leven, maar voornamelijk bij stressvolle of traumatische gebeurtenissen. Of een bepaald gen uit of aangezet wordt bepaald welke stoffen we aanmaken, en dus welke gedragingen we vertonen.’ Onze kinderen krijgen te maken met de effecten hiervan, bijvoorbeeld bij de hormoonregulatie. Logisch, want misschien is een burn-out of chronische stress in de eerste plaats een probleem van het reguleren van hormonen en stoffen. Er is tot op het heden geen kennis over hoe deze genen actief gemodificeerd kunnen worden. Meer onderzoek hiernaar en naar burn-outs is dus geboden voor de gezondheid van de huidige, maar ook de toekomstige generatie(s). In de eerste plaats moet er een wetenschappelijk toetsbare definitie voor een burn-out komen, zodat er vervolgens onderzoek verricht kan worden naar behandelwijzen, legt Brankele uit. Het gebrek aan een passende behandeling zien we ook bij Rob terugkomen. Door de onduidelijkheid over wat een burn-out eigenlijk behelst twijfelen mensen weleens of ze het hebben. ‘Als mensen dat tegen me zeggen vergelijk ik het met een orgasme. Als je het hebt gehad weet je het, als je het niet zeker weet, heb je het waarschijnlijk niet gehad’, aldus Brankele.

Maatschappelijk probleem

Rob had het werken alweer opgepakt terwijl hij nog niet hersteld was. ‘Eigenlijk ben ik nooit echt hersteld. De eerste keer – acht jaar geleden dus – was ik echt helemaal kapot. Ik deed niet veel anders dan slapen.’ Na een jaar besloot het UWV dat Rob wel weer aan het werk kon, en zelf wilde hij dit ook erg graag. Voor een periode van meerdere jaren heeft hij verschillende banen uitgeprobeerd. ‘Uiteindelijk ging ik werken bij een beddenspeciaalzaak. Maar het ging alsmaar slechter. Ik moest bestellingen wegstrepen en weer opbergen, maar dit ging niet eens meer, ik haalde alles door elkaar. Toen moest ik weer zeggen dat het niet meer ging.’ Het probleem eenvoudige dingen niet meer te kunnen doen doet zich vaker voor bij Rob. Zo vertelt hij dat het kijken van een ingewikkelde serie of film ook niet gaat. Er volgden meer onderzoeken. Voor de ADD-diagnose ontving Rob medicatie en behandeling, maar geen van beide bood een oplossing. De neuroloog en de internist konden hem ook niet verder helpen, omdat er geen fysiologisch probleem is te ontdekken. ‘Nu zijn ze weer verder aan het kijken, bijvoorbeeld naar het autisme-spectrum. Dat zou best kunnen, maar aan de andere kant ben ik wel sociaal en goed in contact leggen met mensen.’ Werken wil hij weer, zodra hij weer kan. Dit is illustratief voor het feit dat mensen met een burn-out nog steeds mee willen en kunnen doen. ‘Als ik nog iets wil doen, dan iets waar ik een goed gevoel bij krijg en wat op maatschappelijk niveau iets betekent. Het gaat dan niet om de verdiensten, maar de zingeving. Bosbeheer lijkt me leuk, of vluchtelingen helpen met taal, maar gebouwen schoonmaken? Daar knap je in mijn situatie niet van op.’ 

‘Toen moest ik weer zeggen dat het niet meer ging’

De gigantische prestatiemaatschappij waarin we leven – zoals hij het zelf stelt – heeft Rob geen goed gedaan. Daarnaast is hij op onbegrip gestuit in de samenleving; vanuit instanties, maar ook van collega’s. ‘Mijn laatste werkgever zei tegen me: “burn-outs en overspannenheid, daar geloof ik helemaal niet in. Dat is onzin, harder werken moet je.”’ Rob heeft geen financiële verwachtingen van een instantie zoals het UWV, maar hij wil wel graag erkenning. ‘Er wordt voorbijgegaan aan de werkelijke situatie en ze kijken niet voldoende naar de persoon erachter.’ Dit is misschien illustratief voor het grotere maatschappelijke probleem dat zowel Rob als Brankele te kennen geven. ‘De oplossing ligt bij het als collectief zeggen dat we niet meer méér willen. Want meer wordt minder. Dus misschien kan minder meer zijn in materieel opzicht, en dat we eens afkomen van die afrekencultuur’, oppert Rob. ‘In Nederland groeien we op met het idee dat alles mogelijk is, maar daarbij komt ook de druk kijken dat dit moet lukken. We leven in een individuele samenleving, waarin we elkaar afrekenen op individuele prestaties. Iedereen is slaaf van sociale media en het imago dat we daar neer willen zetten. Het is haast onmogelijk om als mens aan deze maatschappelijke druk te ontkomen’, verwoord Brankele helder. Met andere woorden, de samenleving is waarschijnlijk een van de grootste risicofactoren voor het krijgen van een burn-out, waardoor de oplossing voor het probleem precies daar ligt. Na ons gesprek belt Rob vrijwel meteen terug. Hij bedacht nog een metafoor die volgens hem een burn-out en de ervaring hiervan goed beschrijft.

Je hebt een betaalrekening en een spaarrekening. Op een gegeven moment ga je de spaarrekening nodig hebben, en wanneer deze leeg is kom je in de problemen. Het is eigenlijk precies zo met energie. Je hebt de spaarrekening zodanig leeggetrokken dat je er veel tijd en moeite in moet steken om deze weer aan te vullen. Bij mij staat het nog steeds continu in het rood.’