Tekst /// Loïs Blank Beeld /// Fieke de Groot
Ze kan overal zijn maar nooit hier. Vaak aanwezig, maar niet letterlijk present. Ze is het verleden in de tegenwoordige tijd. Ze is in de mode, omdat ze dat eerder ook al was. Nostalgie, waar komt ze vandaan behalve uit het verleden?
Nostalgie is misschien wel hét kenmerk van de afgelopen jaren. Het terugkijken op het verleden als ‘goede oude tijd’ terwijl het klimaat in een crisis zit, abortuswetgeving achteruit gaat en kapitalisme ontspoort, is niet verrassend. Veel jongeren zijn nostalgisch en dan vooral naar tijdperken die ze zelf niet hebben meegemaakt: vele Gen Z’ers kleden zich Y2K inspired en kopen massaal vintage vanwege de esthetiek en de duurzaamheid. Op 5 november demonstreerden honderden op Schiphol om het kabinet te vragen de luchtvaart in te krimpen. Zie hier nostalgie naar lage skinny jeans en een wereld van vóór de klimaatcrisis en privéjets.
Tegenwoordig heeft nostalgie vaak een romantische gloed: zij is het zwijmelen over vroeger. Zo lijkt nostalgische mode te draaien om het halen van inspiratie uit en herinterpreteren van eerdere modetijdperken. Maar bijvoorbeeld ook jeugdherinneringen kunnen warme nostalgische gevoelens oproepen. Dat romantische vleugje nostalgie zien we ook vaak in films: Grease wordt nog altijd gezien als een klassieker en menig kijker betrapt zich op een ‘had ik die tijd maar meegemaakt’-gevoel, maar het succes van de film betekent niet dat iedereen er eind jaren 70 bij liep als Danny of Sandy.
Vanwege het warme gevoel dat nostalgie kan oproepen, wordt ze ook vaak ingezet als marketingstrategie. Het inspelen op fijne herinneringen van mensen, of het verleden zo tonen dat het beter lijkt dan de huidige tijd – het gras was altijd groener dan het is– is het idee dat merken of bedrijven je proberen te verkopen.
Toch zijn nostalgische gevoelens van origine totaal niet warm, wat al blijkt uit de etymologie van het woord. De Griekse woorden ‘nostos’ en ‘algos’ vertalen naar terugkeer en droefheid of pijn. Zo is nostalgie een gevoel van pijn doordat iets is kwijtgeraakt, een heimwee naar het verleden. De oorsprong van het woord is dan ook te vinden in de medische wereld: in 1688 in Zwitserland beschreef Johannes Hofer het in zijn proefschrift als een ‘heimwee’ die specifiek van toepassing was op de Zwitserse soldaten die het Zwitserse berglandschap misten. Nostalgie was een medische aandoening die behandeld werd door teruggestuurd te worden naar huis.
Deze medische versie van nostalgie werd een populair thema in Romantische literatuur en opera’s. In eerste instantie nog gekoppeld aan de heimwee naar de Zwitserse bergen, later mondde het uit in de geromantiseerde versie van nostalgie die we nu kennen. Zo is nostalgie gerebrand van diagnose naar gevoel van genezing wanneer je het product koopt dat aangeprezen wordt. Het kopen van die lage spijkerbroek is dé manier om de jaren 00 te herbeleven – is het idee dat bedrijven pogen te verkopen.
Maar het nostalgische verlangen is dus wel mosterd na de maaltijd. Je hebt de boot gemist en poogt nu terug te zwemmen, maar tussen jou en de boot bevindt zich een zee van een onoverbrugbaar concept: vergane tijd. We kunnen ons met Halloween allemaal verkleden als Danny of Sandy, maar dat brengt ons niet terug naar die tijd. Nostalgie lijkt een poging te doen om het ‘je had erbij moeten zijn’-argument te verslaan, maar de strijd is tevergeefs. Dat betekent natuurlijk niet dat we geen inspiratie mogen halen uit het verleden of dat verleden moeten zien als tijden waarin bepaalde dingen beter waren. Maar het blijft wel belangrijk te overwegen om de warme nostalgische gevoelens op zich in het heden te koesteren of actief te proberen die belevenissen opnieuw mogelijk te maken: vergane tijd is en blijft lastig in te halen.
Babel Magazine 