Zonder Bijbel geen extase

Tekst /// Kevin Hoogeveen Beeld /// Imke Chatrou

Extase is een woord met een mysterievol aura. Het duidt op een ontstijgen aan alledaagse ervaringen. Zij raakt aan een ‘buiten jezelf treden’ en is een soort verheffing gedurende welke je ongebruikelijke, sublieme ervaringen opdoet. Een pil die je je zorgen laat vergeten en helpt op te gaan in de geluidsgolven van muziek draagt haar als naam. Waar komt dit woord ‘extase’ vandaan?

Het Oudgriekse ékstâsis (ἔκστᾶσις) is de meest waarschijnlijke oorsprong. Het heeft verschillende betekenissen die uiteenlopen van verplaatsing, verandering en naast iets staan tot het afgeleid zijn van iemands gedachten, door bijvoorbeeld een emotie, een trance of grote opwinding. De tegenwoordig gangbare invulling van het begrip, die van trance of ‘van enthousiaste verwondering vervuld’, houdt verband met wat de Grieken ‘ziel’ noemden. De ékstâsis als aanduiding van een beweging van de ziel vinden we al bij Aristoteles. In de Bijbel komt ze ook vaak voor op een manier die lijkt op het hedendaagse begrip van extase.

Een eerste extase komen we tegen in het evangelie van Lucas (5.26). Daarin ‘nam’ letterlijk vertaald ‘extase bezit van allen’ die zagen hoe Jezus een man liet lopen die voorheen aan zijn bed gekluisterd was. De Nieuwe Bijbelvertaling (NBV21) vertaalt de zinsnede met ‘zij stonden versteld’. De ‘extase’ die ‘allen greep’ vindt toelichting in het vervolg. De getuigen van het wonder ‘loofden God’ en zeiden ‘vervuld van ontzag’ dat zij iets ‘totaal onverwachts’ of ‘ongelofelijks’ hadden aanschouwd. De tweede extase is ook gerelateerd aan een wonder. In het evangelie van Marcus (5.42) staan alle aanwezigen versteld wanneer Jezus een pas gestorven meisje opwekt uit de dood. Letterlijk ‘waren zij buiten zichzelf in grote extase’, omdat Jezus’ woorden sterker bleken dan de dood.

Extase is in de Bijbel onlosmakelijk verbonden met een ontmoeting met het goddelijke. Zo raakt Petrus ‘in extase’ wanneer hij een visioen krijgt over rein en onrein voedsel (Hand. 10.10) en evenzo Paulus wanneer hij van Godswege iets verneemt in de tempel van Jeruzalem (Hand. 22.17). De Statenvertaling vertaalt hier extase als ‘vertrekking van zinnen’. Deze twee extases verschillen van die in de evangeliën, en wel in die zin dat de extase zelf een wonderbaarlijke ervaring is in plaats van een reactie op een dergelijke ervaring. Toch liggen zij dicht bij elkaar, vooral als je je bedenkt dat ékstâsis ook verband kan houden met gewrichten, zoals in een tekst uit het Hippocratisch corpus (Hp. Art. 56). 

Wie vandaag denkt aan extase, denkt misschien niet gelijk aan een Bijbels wonder of een ontmoeting met God. Toch ligt in Bijbels taalgebruik de oorsprong van het vandaag de dag meest gebezigde gebruik van het woord. Of je met extase nu ‘buiten zinnen zijn’ bedoelt door ongebreidelde geestdrift en bewondering of door een verrukking en verplaatsing naar een hogere sfeer, de christelijke werkelijkheidservaring ligt vervat in het Nederlandse woord.