Voor de rubriek ‘In de geest van’ onderzoeken onze redacteuren elke maand het gedachtegoed en leven van een opvallende geesteswetenschapper. Deze maand neemt Robin wetenschapsfilosoof Bruno Latour onder de loep. Latour werd gezien als het zwarte schaap van de wetenschap en spaart niks of niemand. Met zijn recente verschuiving richting ecologie en posthumanisme toont hij opnieuw zijn onmisbaarheid.
Tekst: Robin Phoelich /// Beeld: Amanda Vlieger
Hoewel de Franse filosoof en socioloog Bruno Latour recentelijk zijn aandacht richt op de ecologische crisis, is hij het bekendst om zijn werk en hypothese Nous N’avons Jamais Été Modernes (1991), oftewel We have never been Modern. Dat wil zeggen dat we nooit modern zijn geweest op de manier waarop we als mens en wetenschap denken modern te zijn. De geleverde kritieken op de wetenschap door Latour zijn fundamenteel van aard. Hij behandelt de wetenschap als een sociaal-technische constructie en verwerpt het onderscheid tussen object en subject, en tussen natuur en cultuur. De vraag die volgt op dit werk is uiteraard: Wat zijn we dan wél? Dit beantwoordt Latour in zijn werk An inquiry into the Modes of Existence (2013). De filosofische antropologie die hij hier voorstelt moet een nieuw beeld geven van de (non)modernen. Deze aanzet tot een vernieuwde antropologie is volgens Latour onder andere nodig vanwege de ecologische crisis waar we ons in bevinden. Deze crisis is volgens hem onlosmakelijk verbonden aan moderniteit. Latour is met zijn wetenschapsfilosofie niet onomstreden. Binnen de wetenschappelijke gemeenschap bestaat de angst dat hij complotdenkers voedt; vanwege fikse uitspraken dat ‘feiten sociale constructen zijn’ of dat de wetenschap niet in staat is tot werkelijke waarheidsvinding.
De confrontatie met Gaia
In Face to Face with Gaia (2017) deconstrueert Latour de verhouding tussen mens en aarde, waardoor de aarde niet langer dient als achtergrond voor het handelen van de mens. We zijn tot het antropoceen toegetreden; een periode waarin de ecologische gevolgen van menselijk handelen zodanig klaarblijkelijk worden dat ze niet langer te negeren zijn. Latour spreekt over een ecologische mutatie; het new climate regime. Mensen zullen nog generaties lang te kampen hebben met deze mutatie, waardoor een nieuwe verhouding tussen mens en aarde geboden is. Maar dit blijkt vooralsnog problematisch. Wij modernen zitten namelijk gevangen in de consequenties van oude en gebrekkige natuurbegrippen. De antropologie van de modernen passeert hier dus opnieuw de revue en is logischerwijs verbonden aan Latours ecologische mutatie. Het probleem is dus fundamenteler dan vechten tegen klimaatverandering. We hebben te maken met een diepgaande mutatie van onze verhouding tot de aarde. We maken het einde mee van ‘natuur’ als concept. En daarbij ligt de klimaatcrisis volgens Latour al achter ons, het probleem is immers onvermijdelijk.
Wij modernen zitten gevangen in de consequenties van oude en gebrekkige natuurbegrippen
De aarde is een actor die reageert op ons handelen. Om deze actor te beschrijven neemt Latour de Gaia-hypothese (1969) van James Lovelock (1919) als uitgangspunt. Deze hypothese omvat het idee dat alle levende materie op aarde als één organisme functioneert: Gaia. De aarde creëert haar eigen ideale levensomstandigheden door middel van beïnvloeding van de leefomgeving. Dit idee, van de aarde als levend, denkend en autonoom wezen dat in staat is tot het reguleren van leven, is voor een lange tijd zeer omstreden geweest. Vanuit dit perspectief is de ecologische crisis simpelweg ‘Gaia’ die terugslaat, om een ideale balans van leven op aarde te herstellen. Wellicht doet dit wat new-agey aan, desalniettemin is Latours bevinding dat wij als (westerse) moderne mens de moderniteit, en de levenshouding die daarbij hoort (lees: een destructieve levenshouding) beschouwen als iets waar we nou eenmaal recht op hebben. Het is iets dat gegeven is, en niet langer discutabel. Deze bevindingen, en de vele bevindingen die klimaatwetenschappers doen, brengen automatisch een normatief oordeel met zich mee, stelt Latour. De filosoof verwerpt daarbij het onderscheid tussen mens en niet-mens. Volgens hem is dit even onzinnig als het onderscheid tussen natuur en cultuur. In plaats daarvan pleit hij voor een ‘pluriversum’. Hij verwijst dan naar zijn actor-netwerktheorie, waarin fenomenen geanalyseerd worden als uitkomsten van interacties van zowel mensen als niet-mensen. Met andere woorden, de mens is niet de enige of belangrijkste actor, wat betekent dat het antropocentrisme niet valide is.
Weg van modernisme en richting posthumanisme
Wat moet er dan wél gebeuren voor ons als mens om de desastreuze gevolgen van de ecologische crisis in te perken? In Latours visie beslaat het antwoord daarop helaas niet simpelweg de onderwerpen die het klimaatdebat domineren, zoals minder vlees eten, minder vliegen en overstappen op duurzame energie. Deze handelingen zijn enkel symptomen van iets groters; onze verhouding tot de aarde en de moderne concepten van natuur en cultuur. In het interview ‘Down to Earth Social Movements’ (2018) stelt Latour dat we in de eerste plaats moeten breken met het modernistische raamwerk dat verantwoordelijk is voor het creëren van de juiste omstandigheden voor een ecologische crisis. Een nieuwe vorm van lichaamspolitiek is noodzakelijk, en dus een politisering van ecologie. Deze nieuwe lichaamspolitiek moet inclusief zijn naar niet-mensen. Latour zelf pleit voor een nieuwe geosociale politiek die afgestemd is op Gaia. Posthumanistisch denken is misschien niet het makkelijkste antwoord op de ecologische crisis, maar het biedt de mens wel de nodige reflectie op diens concepties van de aarde en hoe deze vastgelopen zijn.
De reacties van de mens
Dat men absurde reacties vertoont op de ecologische crisis is allang helder. Denk bijvoorbeeld aan tegenstrijdig gedrag zoals een toename van bewustwording enerzijds en een toename van vleesconsumptie anderzijds, of neem de megalomane ideeën om Mars als ‘planeet B’ te beschouwen. Dergelijke reacties zijn illustratief voor de moderne mens; we bezitten de capaciteiten om de impact van ons handelen op de natuur te begrijpen, maar onze oplossingen zijn indicatief voor de ketenen van moderniteit. Men zal niet langer moeten denken over de ecologische crisis als iets dat opgelost moet worden voor het behoud van de aarde, maar voor het behoud van leven op aarde.
Net zoals de vele mensen die meestal in het hokje van ‘complotdenker’ of ‘alternatieveling’ geplaatst worden, ervaart Latour de reactie van de mens op de covidcrisis als beangstigend. Beangstigend omdat, stelt hij, het de reactie van de mens is die de werkelijke wereldcrisis aanwakkert. Het is dan ook niet het virus dat de ziekteverwekker is, maar de mens zelf. De crisis is ook een helder voorbeeld van zijn actor-netwerktheorie; het virus is een niet-menselijke actor die profiteert van de netwerken die de mensheid heeft aangelegd. De covidcrisis illustreert ons volgens deze filosoof ook achterhaalde concepties van vooruitgang. Weer zetten we onszelf als mens tegenover de natuur en zijn we geobsedeerd met het idee van lineaire progressie, wanneer we reageren op de covidcrisis met het fervent ontwikkelen van vaccins, nieuwe gedragscodes en, zoals Latour het stelt, het dragen van ‘die afschuwelijke mondmaskers’. Het zal dus anders moeten, afgestemd op, en in lijn met Gaia. Klinkt dit als een utopie? Latour reageert dat we pas werkelijk in een utopie leven als we de aarde blijven beschouwen als een onuitputbare bron die een stabiele achtergrond vormt voor ons menselijk handelen.
Babel Magazine 