Sociale catastrofe

Tekst: Jens Rummens // Beeld: Inge Spoelstra

De politieke slagvaardigheid wordt aan het wankelen gebracht, de aarde blijkt plat te zijn, tieners plegen twee keer zoveel zelfmoord en de meest vreedzame periode uit de geschiedenis komt abrupt ten einde door opkomende polarisatie en burgeroorlogen. Wat zit daarachter?

Man versus machine

Techgiganten zijn de nieuwe heersers van de menselijke perceptie. De Netflix-documentaire The Social Dilemma brengt voor het eerst de totaliteit van deze problematiek voor het grote publiek in beeld. Een documentaire die begint met het feit dat we allemaal verslaafd zijn aan dat vervloekte mobieltje, eindigt met de realisatie dat het wellicht te laat is om de mensheid te redden… van zichzelf. Vandaag de dag beschikken ruim 3,5 miljard mensen over een smartphone, waarvan er ruim 2,5 maandelijks actief zijn op Facebook. Veel mensen denken hun smartphone als onmisbaar hulpmiddel te gebruiken en hun sociale media als louter vertier. Dit is niet verrassend, omdat dit deels waar is en als zodanig wordt geadverteerd. Toch is het huidige gebruik de facto anders dan toen smartphones en sociale media hun intrede deden.

‘De telefoonverslaving vertoont psychisch exact dezelfde verschijnselen als andere verslavingen – van drugs tot gokken’

In het park wandelt een koppel met de kinderwagen zonder iets tegen elkaar te zeggen, beiden gapend naar hun scherm. Ik hoef je niet meer te vertellen dat pervers mobielgebruik het huidige normaal is. Ook in mijn eigen sociale kringen is het zichtbaar. Maar je kan het de mensen ook niet kwalijk nemen. De telefoonverslaving vertoont psychisch exact dezelfde verschijnselen als andere verslavingen – van drugs tot gokken. 

Techbedrijven – de rijkste bedrijven in de geschiedenis – doen er alles aan om jouw aandacht vast te houden. Op je telefoon valt er áltijd iets te beleven. Deze constante nieuwsgierigheid is ondertussen geworteld in ons onderbewustzijn. Je weet dat bij het oppakken van je mobiel er weer een melding kan verschijnen. Deze verleiding om vluchtig je telefoon op te pakken, komt overeen met de onweerstaanbaarheid om nog eens een ruk aan die gokmachine te geven.

De computerkracht is vandaag de dag een biljoen keer sterker vergeleken met zestig jaar terug. Deze super-evolutie van de computerintelligentie is onnoembaar keer sterker dan de genetische evolutie van de mens. Biologische adaptatie aan de tsunami van prikkels door onze supercomputers is ondenkbaar. De strijd tussen het individu en de app is van onbegonnen aard.

Maar dit is de status quo. Het grote kwaad schuilt zich echter in het feit dat leidinggevenden bij deze bedrijven zich ten volle bewust zijn van dit fenomeen en geen morele verantwoordelijkheid nemen tegenover hun gebruikers. Door het gebrek aan wetgeving blijven grote techbedrijven in staat meedogenloos advertenties te verkopen in naam van winst en economische groei, oftewel ‘The American Dream’. De financiële groei van de een balanceert zich uit in het wegkwijnen van de ander. 

Slachtoffers van het algoritme

Techbedrijven zijn meester over onze persoonlijke werelden geworden. Met hun kapitaalkracht beschikken ze over teams van psychologen en gedragswetenschappers, de machtigste supercomputers en de meest geniale computernerds. Zij doen dit om uit al jouw ronddwalende data op het internet de meest ‘waanzinnige’ content voor te schotelen. In elke scroll door je feed, die telkens uit de gaafste content bestaat, verschuilt de keerzijde van de munt. Elk van deze bedrijven beschikt over gigantische kelders met supercomputers die jouw gedrag analyseren en je stelselmatig meer laten zien dan wat je kennelijk wil zien. Dit betekent ook dat jouw zoektocht naar bewijs voor een platte aarde geruisloos zal verlopen. Je wordt omgevormd tot vee met oogkleppen op. Elk individu ontwikkelt zich in zijn eigen realiteit. De hyper-gepersonaliseerde feed die wordt opgedrongen, kan dan ook serieuze maatschappelijke gevolgen hebben. 

‘De mogelijkheden van de algoritmes van de apps stelt derden in staat het gedrag en de perceptie van hele bevolkingen te veranderen’

Studies hebben aangetoond dat nepnieuws zes keer sneller wordt verspreid op Twitter en Facebook dan echt nieuws. De implicaties die deze statistiek behelzen zijn desastreus. Je moet ook niet verder kijken dan de ongelooflijke geloofwaardigheid waar Donald Trump de voorbije vier jaar lang van genoot. De klakkeloze aannames van Trump’s door en door zichtbare leugens, zijn onwaarschijnlijk.  

In het verleden, en vandaag nog steeds, heeft de mensheid gezwoegd om zich van dogma’s te ontlasten. Academici hebben jaren in bibliotheken gesleten om uiteindelijk onze menselijke kennis nog maar eens een stapje op te krikken. Zij zijn de beschermengelen van de waarheid. Maar door de riante stijging van complottheorieën, een pathologische leugenaar als president en predikende influencers die van een grote achterban en geloofwaardigheid genieten, dreigen deze beschermengelen hier niet langer tegen opgewassen te zijn. Met deze gang van zaken kan je als het ware spreken van een gekanteld vlak, waarbij het gros ervoor zorgt dat het omarmen van de waarheid steeds moeilijker wordt om te bereiken.

Democratie als waan van de dag

Mensen zijn altijd op zoek geweest naar antwoorden en verklaringen voor de dingen des leven. Het was het ‘waarom?’ en het ‘hoe?’ die ons hebben geleid naar deze futuristische samenleving. Ik geloof dat die oerdrang om dingen te willen achterhalen en verklaren ons nooit verlaten heeft. De mens streeft intrinsiek naar beter. Maar onder andere naar aanleiding van deze documentaire en met mijn waarschijnlijk beperkte inzicht in de kwestie, vraag ik me af of de democratie dit streven naar beter vandaag de dag nog kan garanderen. De Franse post-verlichtingsfilosoof Alexis de Tocqueville schreef na zijn terugkeer uit Amerika – die destijds in de prille fase van de democratie stond – dat een democratie onomkeerbaar zou zijn. Ook beschreef hij hoe de tirannie van de despoot in Europa in Amerika de tirannie van de meerderheid was. Hij concludeerde dat dit een ontwikkeling was waarvan hij nog niet kon zeggen of dit progressie of regressie zou betekenen. Het woord van de koning noch van de meerderheid hebben een patent op de waarheid.

Het is wellicht wat controversieel om nu een oproep te doen het ganse politieke systeem en het democratische proces te herzien. Velen sneuvelden opdat vandaag iedereen de kans heeft te kunnen stemmen. Maar de tijden zijn wederom veranderd en de besproken invloed van sociale media is niet weg te denken in het politieke debat. Het individu onder invloed van een naar hem of haar aangepaste realiteit is een gevaar voor het ‘samen’ leven. Democratisch gehoor geven aan elke stem zou toch moeten leiden tot een betere wereld? Wanneer nepnieuws zes keer sneller rondgaat dan echt nieuws, geloof ik dat we in een democratisch systeem aan de alarmbel moeten trekken. De oplossing van de waarheid in de zee van nepnieuws zou kunnen omslaan naar een regressie van onze maatschappij.

‘De mogelijkheden van de algoritmes van de apps stelt derden in staat het gedrag en de perceptie van hele bevolkingen te veranderen’

Socrates, in een tijd ver voor de smartphone, zei dat stemmen in verkiezingen een vaardigheid is en geen willekeurige intuïtie. Om te stemmen, vervolgde de Griek, moet je opgeleid zijn. Hij vult dit vervolgens aan met de vergelijking dat je liever in een schip stapt waarvan de stuurman getraind is dan de eerste de beste sterveling die niets van sturen af weet. 

Betekent dit het einde? 

Zo is het met mijn bezorgdheid gesteld. Door techbedrijven zijn de plutocraten in de praktijk de nieuwe overheden. De mogelijkheden van de algoritmes van de apps stelt derden in staat het gedrag en perceptie van hele bevolkingen te veranderen. 

In deze era van complottheorieën lijkt dit soms wat van de pot gerukte betoog snel verwerpelijk is. Maar aan de andere kant wordt er ook wel gezegd dat ‘kritiek geven voor de optimisten is’. Ik sluit me hier graag bij aan. ‘Het is niet omdat het slechter kan dat het niet beter moet’, zei de Belgische filosofe Alicja Gescinska. De kansen lijken klein, het individu tegen de techgigant, maar we hebben domweg geen keus. Regulaties en nieuwe wetten om techbedrijven in toom te houden, moeten op elke politieke agenda komen te staan. Het is dat of onder ogen komen dat de oppermachtige invloed van onze vrienden in Silicon Valley de teerbeminde democratie reeds hebben uitgespeeld.