Lang leve de vrijheid!

Wat betekent vrijheid in de praktijk en waarom voelen velen zich zo bedreigd wanneer er opeens inspraak komt in hoe je jezelf in de buitenwereld moet gedragen? Moet de vrijheid altijd lineair bevochten worden of is het toegestaan een omweg te nemen? De vrijheid is echter niet het ultieme doel; dat is namelijk het geluk dat je ermee wint. 

Tekst: Jens Rummens // Beeld: Dorota Dabrowska

Een gecompliceerde Duitser die Hegel heette, opperde ooit eens dat het doel van de menselijke geschiedenis de vrijheid was. Wanneer je nu de geschiedenisboeken induikt en het verleden met het heden vergelijkt, zal je snel beamen wat de Duitser predikte. De bewegingsruimte, keuzevrijheid en inspraak op zelfontwikkeling ligt tegenwoordig volledig in eigen hand (voor zover de condities zich daartoe lenen), in tegenstelling tot een paar honderd jaar geleden toen je moest gehoorzamen aan het woord van de heersende stem. De vrijheid die het volk wist te winnen in het verleden is hevig bevochten; die dien je te waarborgen, ook al heb je nooit iets anders gekend. 

Toch leek een groot deel van die veroverde vrijheid voor velen ontnomen te worden toen in maart de lockdown werd aangekondigd en maanden later het ‘verschrikkelijke mondmasker’ nog steeds verplicht bleef in de winkels. De oase van vrijheid waarin de mens baadde, dreigt op te drogen door de coronamaatregelen. De mens ervaart dit als een regelrechte aanval op de vrijheid die hem o zo dierbaar is. De dierbare vrijheid is voor ieder de sleutel tot geluk, want van een dwangbeleid wordt men niet bepaald gelukkig. Dat is wederom bevestigd in 2020.

Negatieve en positieve vrijheid

Uiteindelijk is het de bedoeling dat je met de strijd voor de vrijheid een vorm van geluk tracht te winnen, in de brede zin van het concept natuurlijk. Je bent bijvoorbeeld vrij om een autonome keuze te maken, vrij van dwang, of ervaart andere dagdagelijkse fenomenen die vrijheid illustreren. Het is cruciaal dat de overheid (en jouw keuze in de volksvertegenwoordiging) een werkzame vrijheidsformule hanteert die daadwerkelijk vrijheid genereert en vervolgens ook geluk. In de zoektocht naar de ‘juiste’ formule worden er in de filosofie doorgaans twee kernbegrippen gehanteerd: negatieve vrijheid en positieve vrijheid. Hierbij geef ik een korte schets wat deze twee termen betekenen en hoe ze van elkaar verschillen.

Doorgaans werkt de negatieve vrijheid, of vrijheid van externe dwang, volgens het fundamentele harm principle, geïntroduceerd door utilitarist en liberaal John Stuart Mill (1806-1873). Dit houdt in – zoals de naam halvelings verklapt – dat je vrij bent om te doen wat je wil zolang dit anderen niet schaadt. Hierdoor is men vrij van externe inmenging binnen een moreel domein dat de grenzen van de vrijheid kadert. Wanneer men echter deze grenzen overschrijdt, is autoritaire tussenkomst gelegitimeerd. Bij de vrijheidsinvulling van Mill komen echter nog drie kanttekeningen kijken, want zo simpel als het nu is beschreven, is het helaas niet.

Ten eerste moet je, volgens Mill, altijd het principe van het utilitarisme waarborgen: the greatest amount of good for the greatest number. Je hoort dus altijd te streven naar datgene wat in totaal het meeste geluk teweegbrengt, verspreid over zoveel mogelijk mensen. Vervolgens maakt Mill nog een onderscheid tussen harm en offence: harm schaadt de belangen van anderen of belet deze. Offence daarentegen is bijvoorbeeld het kwetsen van iemands gevoelens. Bij offence dient men volgens Mill niet in te grijpen, want wat de een zou kunnen kwetsen, heeft bij een ander geen effect. Ten slotte stelt Mill dat het haast onmogelijk is dat je handelingen niemand anders affecteren, en dat je dus niet in een individuele bubbel leeft. Samengevat ontstaat de negatieve vrijheid uit de afwezigheid van iets; zo resulteert de afwezigheid van een avondklok in een groter vrijheidsveld dan de aanwezigheid ervan.

Naast de negatieve vrijheid staat de positieve vrijheid. Positieve vrijheid berust op de aanwezigheid van iets, en dat ‘iets’ uit zich gewoonlijk in mogelijkheden; bijvoorbeeld om je eigen capaciteiten in te zetten in naam van (zelf)ontwikkeling. Deze vrijheid zorgt ervoor dat een persoon over zichzelf meester is, en dat hij vanuit zijn eigen wil vrij is om handelingen uit te voeren die bijdragen aan zijn geluk of wensen. Wanneer je de handeling hebt uitgevoerd, heb je de positieve vrijheid benut. Bij dit concept van vrijheid zie je sneller in dat de vruchten die we van deze vrijheid plukken het sap van het geluk dragen. 

Toch kan positieve vrijheid niet zonder negatieve vrijheid en andersom. Daarom is het vinden van de juiste balans tussen de twee en het bepalen van de respectievelijke reikwijdte cruciaal voor de wondersom waar autoritaire systemen (en wij bij verkiezingen) naar dienen te zoeken.

Koester de vrijheid

Wat de race naar vrijheid betreft, heeft de mens een fenomenale prestatie geleverd. Ik vrees echter dat hij zijn prestatie op zich al vergeten is, en nu kijk ik nagelbijtend toe hoe hij zichzelf omver dreigt te lopen met zijn vrijheidswaanzin. Met de vrijheid die wij hebben, die voor velen altijd is geweest, is een crisis zoals deze te abrupt en te ingrijpend. Dit leidt dan logischerwijs tot weerstand die uiteindelijk – omwille van het dodelijke virus – nadelig is voor jezelf. Het recht op vrije beweging werd ingeperkt met social distancing – je vrienden zien en je geliefde zoenen werden ons verboden. Nu worden deze (normaal dagdagelijkse) activiteiten stiekem gedaan, met de angst op een bekeuring. De rechten die je had zijn je ontnomen, en nu sta je zonder bescherming van die rechten oog in oog met de wetgevende macht. 

Toch bestaat er een belangrijke variabele die de opschorting van die rechten legitimeert. Wat de prioriteit van de staat behoort te zijn – en welke ik denk dat in onze contreien nagestreefd worden – is het welzijn van het volk. Nu er een virus in ons midden spookt dat mensenlevens bedreigt, moeten de autoriteiten je tegen dat virus beschermen. Vanwege de complexiteit van deze dreiging en de onduidelijkheid van de gehele situatie, voelt het juridisch ingrijpen van de staat erg beangstigend. Hier komt ‘vrijheid via een omweg’ naar voren: de rechten die tijdelijk opgeschort zijn, zijn opgeschort omwille van het in stand houden van deze positieve vrijheid op lange termijn. 
Desalniettemin dien je op je hoeden te blijven en de liberale democratie te beschermen. In Coronagesprek met Nanda Oudejans, georganiseerd door De Balie, waarschuwt zij ons voor het subtiele machtsmisbruik van politici dat plaatsvindt in de schaduwen van deze crisis. Ze vertelt dat uit historisch onderzoek gebleken is dat overheden gretig misbruik maken van macht in tijden van nood. Het is dus cruciaal dat je onthoudt wat normaal was vóór deze crisis, en dat na deze periode niet het ‘nieuwe normaal’ blijft hangen. Je moet dus altijd kritisch blijven over de maatregelen die getroffen worden en beoordelen of die maatregelen dan ook louter het welzijn van de burger dienen.

De vrijheidsformule

In de huidige epoque waarin we al aanzienlijk veel vrijheid hebben kunnen bemachtigen, is het van cruciaal belang dat we de veroverde vrijheid niet uit handen geven aan sluwe politici. Aan de andere kant zijn politici niet allemaal uit hetzelfde hout gesneden en is het goed om ook eens het perspectief van de beleidsvoerder in te nemen, om inzicht in diens standpunten te verkrijgen. Er wordt nu weliswaar gesneden in het domein van de negatieve vrijheid, maar door ons democratisch karakter blijft de positieve vrijheid wel behouden om te voorkomen dat we blijven hangen in deze coronamaatregelen. 

Deze periode, bekeken vanuit het vrijheidsstandpunt, blijft een gevoelige kwestie. Ja, het vrijheidsveld is gekrompen, maar dat hoeft dus niet te betekenen dat het geluk evenredig krimpt. Zeker met de waarborging van onze gezondheid, ben je de maatregelen nu liever rijk dan kwijt. Je bent dan niet per se gelukkig als je gezond bent, maar de kans is wel groter dat je ongelukkig wordt wanneer je je zieke longen aan het uithoesten bent. Met het geluk op het spel blijf je dus beter nog even koest (en thuis). Daarna, wanneer dit hele circus de stad verlaat, kan je weer een duik nemen in de oase van vrijheid.