Nu het kabinet de coronamaatregelen steeds verder versoepelt, heeft de politiek weer tijd om de blik op niet-coronakwesties te richten. Juist een crisis lijkt uit te nodigen tot een nieuwe politiek. Schrijver en historicus Rutger Bregman loopt in zijn bestsellers over van revolutionaire politieke ideeën. Maar kunnen die ideeën nu ook werkelijkheid worden?
Dit jaar viert Mark Rutte alweer zijn tienjarige jubileum als minister-president. In tegenstelling tot het schommelende succes van bijvoorbeeld de PvdA in het afgelopen decennium, bleef het liberale gedachtegoed van Rutte en de VVD aanhoudend de boventoon voeren in Nederland. En hoewel sommige trouwe VVD-kiezers vorig jaar van mening waren dat de partij steeds linkser werd – vooral wat betreft het klimaatbeleid – zijn er bijna geen grote ideologische veranderingen geweest in de Nederlandse politiek. Het is deze politiek die Rutger Bregman in zijn boek Gratis geld voor iedereen (2014) ‘het beheren van problemen’ noemt. Liever zou hij een politiek zien die streeft naar de ideale maatschappij.
Bregmans politieke visie heeft dankzij de Engelse vertaling van Gratis geld voor iedereen (Utopia for Realists, 2016) inmiddels een enorm publiek bereikt. Ook was hij in 2019 te gast bij The Daily Show op de Amerikaanse televisie, om met presentator Trevor Noah te praten over het invoeren van een vast basisinkomen voor iedereen – zoals de Nederlandse titel van het boek al verklapt. Zijn ideeën werden door veel mensen omarmd en de Britse krant The Guardian noemde hem zelfs ‘het Nederlandse wonderkind van de nieuwe ideeën’.
Superrijken
In de huidige Nederlandse politiek komen een aantal linkse partijprogramma’s qua ideeën nogal overeen. In maart van dit jaar kwamen de PvdA, GroenLinks en de SP zelfs samen om zich te verenigen tegen het kabinet. En tot op zekere hoogte komen de idealen van de drie linkse Nederlandse partijen ook overeen met sommige ideeën van Bregman. Neem bijvoorbeeld de belastingen voor grote bedrijven. De PvdA, SP en GroenLinks zijn, net als Bregman, voor het verhogen van de belastingen van multinationals om gelijkheid na te streven. Ook neemt de weerstand tegen het invoeren van een basisinkomen steeds verder af onder Nederlandse politieke partijen. Bregmans ideeën zijn daarentegen meer drastisch en grootschalig van aard. Zo stelt hij aan de hand van verschillende onderzoeken dat het probleem van armoede vooral een gebrek aan geld is en dat dure opleidingsprogramma’s relatief ineffectief zijn om armoede te bestrijden.
In het MAX-televisieprogramma Bed & Breakfast vertelde een deelnemend echtpaar dat ze alle opbrengsten van hun kleine B&B doneren aan een liefdadigheidsorganisatie, die mensen in kansarme gebieden op weg helpt naar een meer rooskleurige toekomst – wat een heel mooi initiatief is. Al laten de onderzoeken die Bregman noemt in Gratis geld voor iedereen zien dat er dus een effectievere manier is om armoede in de wereld tegen te gaan.
In het boek noemt Bregman een onderzoek van Blattman, Fiala en Martinez, waarin de overheid van Uganda bijna 400 dollar aan 12.000 mensen tussen de 16 en 35 jaar gaf. Ze kregen het geld op maar één voorwaarde: als zij een ondernemersplan zouden indienen. Uit het onderzoek bleek dat de inkomens van de deelnemers na vijf jaar met bijna 50% waren gestegen en hun kans om aangenomen te worden zelfs toenam met meer dan 60%, wat impliceert dat gratis geld daadwerkelijk effect heeft. Ook laat Bregman zien dat er sprake is van een samenhang tussen het voorzien in gratis geld en een afname in bijvoorbeeld tienerzwangerschap en criminaliteit.
Het is wel belangrijk om te benadrukken dat Bregman zich met dit standpunt dus vooral verzet tegen de rijke mensen in de wereld en de kromme belastingtarieven – niet tegen het echtpaar dat de opbrengsten van hun kleine B&B ter liefdadigheid doneert. Zo citeerde Bregman vorig jaar op Twitter Clement Attlee, oud-premier van Groot-Brittannië: ‘Charity is a cold grey loveless thing. If a rich man wants to help the poor, he should pay his taxes gladly, not dole out money at a whim.’ Het verhogen van de belastingtarieven voor de superrijken in de wereld vergroot de mogelijkheid om een vast basisinkomen ook echt te realiseren.
Nachtmerries
In de Engelse vertaling van Gratis geld voor iedereen vertelt Bregman dat er in Nederland inmiddels twintig gemeenten experimenteren met een vast basisinkomen. Dit is een positieve ontwikkeling, ook al zijn de utopische ideeën op het eerste oog misschien nog niet heel erg zichtbaar in de politieke praktijk. Een grote maatschappelijke verandering gaat immers niet over één nacht ijs. Maar hoe ingrijpend de verandering of hoe groot de uitdaging ook lijkt te zijn, onwaarschijnlijk betekent niet per se onmogelijk.
Een uniek voorbeeld van het realiseren van iets onwaarschijnlijks is de West-Duitse film Fitzcarraldo (1982) van regisseur Werner Herzog. Hoewel het voorbeeld losstaat van de politiek, laat het zien dat utopische ideeën er in alle soorten en maten kunnen zijn, en niet per se gedoemd zijn te mislukken.
In de film streeft de Ierse kolonist Brian Sweeney Fitzgerald (gespeeld door Klaus Kinski) ernaar om een 320 ton wegende stoomboot over een berg heen te slepen, om van de ene naar de andere rivier te komen – een opdracht die bijna onmogelijk lijkt. De film speelt zich af in de Amazonebekken in Peru en het bizarre is dat Herzog zijn filmteam de boot ook in het echt over de berg heen liet slepen – zonder special effects te gebruiken.
In Gratis geld voor iedereen erkent Bregman dat utopieën vaak worden geassocieerd met nachtmerries, omdat de geschiedenis ook veel negatieve uitwerkingen van utopische ideeën kent, zoals het nationaalsocialisme. Toch wil Bregman focussen op de positieve kant en benadrukt hij aan de hand van schrijver en utopie-pionier Oscar Wilde het belang van progressie in de geschiedenis. De bestuursvorm ‘democratie’ was immers ook ooit een onwaarschijnlijke werkelijkheid, terwijl we het tegenwoordig op veel plekken in de wereld als de norm zien. Bovendien is het op dit moment interessant of de huidige crisis kan bijdragen aan het ontstaan van nieuwe normen en het verder uitbreiden van een progressieve politieke ideologie, of dat nieuwe ideeën juist minder worden gewaardeerd in tijden van een (economische) crisis.
Crisiskiezers
Wat betreft Bregmans utopie zorgt de coronacrisis in ieder geval voor dubbelzinnigheid. Enerzijds licht deze crisis namelijk dezelfde waardevolle beroepen uit als Gratis geld voor iedereen: de zorgmedewerkers en leraren. Anderzijds is er sprake van een mondiale economische recessie en neemt de werkloosheid toe.
Een onderzoek van de Duitse hoogleraren Achim Goerres en Stefanie Walter gaat in op de politieke gevolgen van de mondiale financiële crisis in 2008-2009. Ze onderzoeken hoe het crisismanagement in Duitsland het stemsucces van de regeringscoalitie beïnvloedde bij de nationale verkiezingen in 2009. Uit de resultaten blijkt onder andere dat een specifiek economisch beleid dat zowel controversieel als eenvoudig is, een grotere kans heeft om het kiezersgedrag in crisissituaties te beïnvloeden, vergeleken met een beleid dat juist onbetwist en ingewikkeld is. Dit zou een hoopgevende uitkomst zijn voor Bregmans utopie, omdat zijn ideeën voldoen aan beide kenmerken die volgens het onderzoek belangrijk zijn onder crisiskiezers.
Het is alleen lastig om op basis van dit onderzoek een vergelijking te maken met de huidige situatie in Nederland. Er is namelijk een belangrijk verschil tussen het ontstaan van de twee crisissen, omdat de mondiale coronamaatregelen op dit moment zorgen voor een economische crisissituatie in tegenstelling tot in 2008, waar de stilstaande huizenmarkt in Amerika een belangrijke oorzaak van was. Bovendien zoomt het onderzoek vooral in op twee specifieke economische beleidskwesties die destijds in Duitsland speelden, terwijl er op dit moment andere aandachtspunten zijn, zoals het aanpassen aan de anderhalvemetersamenleving voor veel beroepssectoren.
En wat gebeurt er eigenlijk met Ruttes populariteit na zijn optreden in de coronacrisis? Babel-redacteur Freek Haye was in het meinummer van het tijdschrift bijvoorbeeld erg gelukkig met een zorgzame minister-president als Rutte. Het crisismanagement betreft in 2020 namelijk niet alleen het omgaan met economische tegenslag; het zorgen voor het welzijn van alle Nederlanders is er dit jaar als extra taak bijgekomen.
Toch hoeft de huidige crisis geen obstakel te zijn om sommige ideeën van Bregman, in zowel Nederland als op mondiale schaal, een kans te geven. Grote multinationals zoals Amazon en Netflix merken namelijk nog bijna niets van de crisis. Amazon had zelfs een omzet van maar liefst 75,4 miljard dollar in het eerste kwartaal van 2020. Ook wordt er bij het geven van financiële overheidssteun voor bedrijven die wel lijden onder de coronacrisis geen onderscheid gemaakt tussen grote en kleine bedrijven, wat best opmerkelijk is.
De vraag blijft echter of Bregmans utopische politieke ideeën – ook al zouden ze in theorie daadwerkelijk immuun zijn voor het coronavirus – het in de praktijk gaan halen. Of dat de utopie nog wat meer tijd en testen nodig heeft voordat we kunnen spreken van ‘Utopia Incoming’ met een uitroep- in plaats van vraagteken.
Tekst: Indy van de Poll // Beeld: Imke Chatrou
Babel Magazine 