Filosofie onderweg

De laatste lijst alweer. Deze keer een stukje genuanceerde zelfkritiek aan de hand van een Penguin Books-serie: is filosofie mogelijk in korte artikelen?

De serie waar het om gaat is Philosophy in Transit: Een aantal pocketboeken waarin een filosoof één onderwerp uitlegt. Elk hoofdstuk is een ‘halte’ op de reis. Eén van deze filosofen is Slavoj Žižek (geb. 1949). Zijn reis betreft Event: wat is een evenement, of gebeurtenis, en waar kunnen we ze vinden? In één artikel zou ik nooit kunnen uitleggen wat Žižek vertelt in dit boek(je). Voor de leken onder ons: hij heeft nogal de neiging om van de hak op de tak te springen en er op één of andere manier toch (hoe contra-intuïtief ook) een geheel van te maken. Ook wanneer hij minder dan tweehonderd pagina’s tot zijn beschikking heeft kan hij van Von Trier’s Melancholia naar terrorisme en Boeddhisme afreizen, en het toch de hele tijd over hetzelfde hebben.

En daar ligt nu precies mijn ‘probleem’ met korte uitgaven als deze. Zelf ben ik fan van Žižek, en lees hem al twee jaar. Nog steeds is hij voor mij een groot mysterie, dus in hoeverre kan een filosoof als hij iets zodanig concreet krijgen om het in een pocketversie ‘voor even onderweg’ te krijgen? Tegelijkertijd is het wellicht helemaal niet nodig om het concreet te krijgen, misschien is het aanwakkeren van een interesse al meer dan genoeg.

In een soort pot-en-ketel verhaal zal ik hier proberen te achterhalen in hoeverre het lukt om complexere filosofische ideeën in korte, hapklare stukken tekst te vatten.

In Event bespreekt Žižek wat een ‘gebeurtenis’ nu eigenlijk is. Een gebeurtenis, eentje die de term verdient, is er een die niet alleen een schok teweegbrengt, maar zodanig de zaken verandert, dat het gehele raamwerk waar wij ons op baseren (epistème/paradigma) zelf ook verandert. Eén gebeurtenis verandert dus letterlijk alles.

Met zo’n brede term kan je dus alle kanten op – ook binnen tweehonderd pagina’s. En dat is precies wat Žižek doet: hij legt ‘gebeurtenis’ uit in termen van filosofie, psychoanalyse, politiek, religie en het sociale- en culturele vlak. Elke keer laat hij zien hoe een bepaalde gebeurtenis een zodanige verandering teweeg heeft gebracht waardoor er daarna anders gedacht werd.

Dit boek is duidelijk geen introductie in de filosofie: er wordt van hot naar her gesprongen, met Hegel (zoals altijd bij Žižek) als middelpunt. Daarnaast bouwt Žižek voort op de psychoanalyse, met name op die van Lacan – waarin de nadruk ligt op fantasie. Hegel en Lacan zijn, om het kort te houden, niet de makkelijkste auteurs om te lezen, en dit maakt Žižek ook een lastige auteur. Voor fans van zijn denkwijzen is dit dus een erg leuk boek om te lezen – je herkent alle kernpunten van Žižek’s filosofie, en er wordt veel voortgebouwd op anekdotes, filmanalyses en bekende politieke gebeurtenissen.

Voor een leek zal dit wellicht geen prettige introductie zijn in Žižek’s denken. Tegelijkertijd kan zijn allesbehalve genuanceerde schrijfstijl ook een uitnodiging zijn. Žižek is niet bang om duistere concepten en gebeurtenissen uit elkaar te halen en stukje voor stukje te doorgronden (in dit boek komen bijvoorbeeld zaken als terrorisme, marteling en verkrachting aan de orde).

Is dit dus een goed boek voor onderweg? Ja. En toch ook een beetje nee. Om de simpele reden dat het filosofie is. Filosofie, net als al het andere in het leven, vereist een aardig portie geduld om te doorgronden. Door het in een pocketvariant uit te geven en het Philosophy in Transit te noemen, klinkt het als iets waar je reistijd mee kan doden. Al is dit zeker waar, het zal meerdere reizen vergen om het geheel te doorgronden. Zoals gesteld lees ik Žižek nu al twee jaar, en ik kan nog steeds niet met overtuiging zeggen dat ik zijn denkwijzen snap.

Maar dit is dus precies ook waarom het juist een goed boek is voor onderweg. Er zijn een aantal concepten die hij toch in één paragraaf duidelijk kan maken. Gebeurtenis is er daar een van. Vervolgens past hij dit concept toe op de meest uiteenlopende zaken. Elk hoofdstuk is zo’n twintig bladzijden, dus zelfs als je het niet begrijpt, is het geen intimiderende hoeveelheid om tussen twee haltes een hoofdstukje nog een keer te lezen.

Uiteindelijk zal je nooit filosoof worden door deze hapklare stukjes te lezen. Maar het is een mooi beginpunt. Voorlopig reizen we met z’n allen wat minder, maar ondanks de titel van de serie, kan je deze serie ook prima in je achtertuin lezen.

Tekst: Arthur Meijer // Beeld: Katja Schraag