Als Associate Professor EU & Global Health Law aan de UvA kent Anniek de Ruijter alle ins en outs van transnationale gezondheidswetgeving. Die kennis past ze graag toe om een verschil te maken. Zo doceert ze Internationaal en Europees Gezondheidsrecht; doet ze onderzoek naar de respons van Europese lidstaten tijdens grote ziekte-uitbraken én is ze directeur bij Bureau Clara Wichmann. Babel sprak met haar over rechtvaardigheid en wat er gebeurt als je onderzoek opeens tot de orde van de dag behoort.
Toen De Ruijter twee jaar geleden, na het verkrijgen van een NWO Veni-beurs, begon aan een onderzoek naar de verbetering van Europese regelgeving voor het reageren op gezondheidsrampen als pandemieën, ging ze er niet van uit dat het onderwerp zo hoog op de agenda zou komen te staan. Temidden van de uitbraak werkt ze door aan het onderzoek. ‘Ik richt me tijdens mijn onderzoek op hoe de Europese Unie constitutionele waarborgen kan implementeren in de respons op een grote ziekteuitbraak. Daarop let ik op waar de verantwoordelijkheid komt te liggen, op welke manier macht aan regels wordt gebonden en hoe een goede afweging plaats kan vinden tussen publiek belang en individuele rechten. Een grote gezondheidscrisis vergt vaak ingrijpende besluiten, waarbij men de rechten van het individu nog wel eens uit het oog verliest.’
Dit blijkt zeker het geval bij een snelgroeiend politiek orgaan als de Europese Unie. ‘Hoewel lidstaten formeel nog steeds weinig macht aan de Unie hebben overgedragen, wordt er toch veel gezondheidsbeleid gemaakt op Europees niveau. Hierbij wordt niet altijd even goed nagedacht over constitutionele waarborgen’, meent De Ruijter. ‘Op nationaal niveau is daar al veel meer over nagedacht dan op Europees niveau.’
Noodtoestand
De moeilijke belangenafwegingen waar beleidsmakers voor komen te staan, zijn vanwege de crisis nu bijna dagelijkse kost, merkt Anniek. Het loopt uiteen van een corona-app die mogelijk de privacy schaadt, tot de bezoekersmaatregelen voor kwetsbare ouderen. Wat misschien goed is voor de volksgezondheid, heeft soms ingrijpende gevolgen voor het individu. Dit is echter niet de enige factor die in overweging moet worden genomen bij gezondheidswetgeving. ‘Constitutionele beginselen als proportionaliteit en voorzorg zijn eveneens van belang bij dergelijke wetgeving. Bij een grote gezondheidscrisis zal ook gekeken moeten worden naar: Wanneer begint de crisis? Wat mag er tijdens een crisis? Wat markeert het einde? Zo voorkom je dat je in een eeuwige noodtoestand terechtkomt.’
Volgens De Ruijter hebben veel landen deze principes al opgenomen in hun beleid. Een vertaalslag naar Europese wetgeving onderbreekt echter nog, terwijl de coronacrisis uitwijst dat de Unie een belangrijke rol kan spelen. ‘Ik denk dat de wetenschap bij kan dragen aan het beleid. Als wij gaten zien in de wetgeving, kunnen we de bouwstenen aanleveren om dit te verbeteren.’ Helemaal in het duister tast de Europese Unie niet, merkt De Ruijter op. ‘Er wordt in de Europese Unie al vanuit bepaalde principes gewerkt, maar soms zijn deze niet geëxpliciteerd. Dan is het van belang om ook te kijken wat er in de praktijk gebeurt. Ook daarin kan dit onderzoek een rol spelen.’
Liever had De Ruijter natuurlijk geen casestudy gehad in de vorm van de coronapandemie, maar de relevantie van haar onderzoek wordt nu wel een stuk duidelijker. ‘Toen ik met het voorstel voor dit onderzoek kwam, vond men het interessant genoeg om te subsidiëren, omdat ze wel wisten dat het een kwestie van ‘wanneer’ en niet van ‘of’ was. Toch denk ik niet dat overheden echt voorbereid waren op de impact van een grote ziekteuitbraak. Als je regels moet gaan stellen in een spoedsituatie ben je duidelijk te laat.’
De laatste grote, enigzins vergelijkbare, ziekte-uitbraak in Europa was tijdens de varkensgriep van 2009. Hoewel de Ruijter niet uitgesproken enthousiast is over de huidige, vaak trage reactie van de Europese Unie, meent ze wel dat het beter gaat dan ruim tien jaar geleden. ‘Er zijn toen een aantal communicatiemechanismen en crisisinstanties geïntroduceerd die nu ontzettend op de proef worden gesteld. Mensen zeggen dan vrij makkelijk dat het allemaal niet werkt, maar die mechanismen zijn er ook pas net.’ Ze bemerkt dat Europa grote stappen heeft gezet qua coördinatie en communicatie. ‘Die samenwerking is belangrijk. Als er straks een vaccin is, kunnen de lidstaten dit het beste samen inkopen. Zonder die coördinatie speelt de farmaceutische industrie ze tegen elkaar uit.’
Bureau Clara Wichmann
Dat ze het recht nu vooral onderzoekt, betekent niet dat De Ruijter geen verbinding meer heeft met de juridische praktijk. In 2010 werd ze voorzitter van het bestuur van Bureau Clara Wichmann, een organisatie die streeft naar het verbeteren van de maatschappelijke en juridische positie van vrouwen aan de hand van strategische rechtszaken. Sinds vorig jaar is ze hier directeur. ‘We proberen een gelijke positie voor mannen en vrouwen te realiseren. Op sommige gebieden hebben vrouwen een minder sterke juridische positie. Ook komt het voor dat wetgeving wel gelijk getrokken is, maar een andere uitwerking heeft voor mannen dan voor vrouwen. Dan is wetgeving in essentie nog steeds ongelijk.’
Met de uitbraak van COVID-19 dienden veel nieuwe problemen zich aan. Eén daarvan was dat de toegang tot abortus in het geding kwam doordat sommige vrouwen niet langer een bezoek konden brengen aan de kliniek. Een abortus mag officieel alleen plaatsvinden bij een instantie die daar een vergunning voor heeft, zoals een abortuskliniek, zelfs als de abortus alleen bestaat uit het innemen van de abortuspil die tot negen weken na de laatste menstruatie werkzaam is. ‘Er kwamen hulpvragen binnen van vrouwen die bijvoorbeeld in een geweldsituatie zaten en niet zonder legitiem excuus het huis konden verlaten of van een vrouw die thuis een famillielid had met corona, waardoor ze in quarantaine zat. Dat zijn schrijnende gevallen.’ Het kort geding dat Bureau Clara Wichmann aanspande, draaide helaas op niets uit, maar dat betekent niet dat de zaak verloren is. ‘We zijn er nog steeds mee bezig, maar vooralsnog blijkt dat we hier niet via de rechtbank ons gelijk gaan halen. Nederland is hier nog best principieel in. In enkele andere landen zijn wel tijdelijke aanpassingen gemaakt in de regelgeving.’
Smokkel
Hoewel abortus, op enkele staten na, in vrijwel de gehele Europese Unie gelegaliseerd is, blijft het een gevoelig onderwerp. Zo probeerden sommige landen tijdens de coronacrisis de abortuswetgeving aan te scherpen tijdens de coronacrisis, om het voor vrouwen nog moeilijker te maken om abortus te ondergaan. Uitschieters zoals Polen of Hongarije staan niet alleen. Ook in veel landen waar abortus wel toegankelijk is, blijft er druk om het recht op toegang tot reproductieve zorg te ondermijnen.
‘Er zijn weinig fysieke eigenschappen van mannen die in het Wetboek van Strafrecht een uitgezonderde positie hebben, terwijl het bij abortus echt gaat om een strafrechtelijke regulering van de reproductieve capaciteiten van mensen met een baarmoeder.’ Hoewel het verbieden of bemoeilijken van abortus niet direct samenvalt met Europese waarden, verwacht De Ruijter niet dat de Unie zich snel zal bemoeien met reproductieve rechten. ‘De Europese Unie wordt in veel landen al niet met open armen ontvangen. Zelfbeschikking van vrouwen is het politici niet waard om de Unie over uit elkaar te laten vallen.’ Samenwerking op het gebied van gezondheid blijft voor veel lidstaten een heikel punt. ‘Men heeft het gevoel dat er op Europees niveau ruimte moet zijn voor verschillen tussen landen; met name daar waar het gevoelige, ethische kwesties betreft. Daar zit het gezondheidsrecht vol van.’
Het beperken van reproductieve rechten werkt contraproductief, denkt De Ruijter. Wanneer abortus verboden is, reist men vaak af naar andere landen of grijpen vrouwen naar onveilige methoden om het toch te kunnen bewerkstelligen. ‘Waarschijnlijk ontstaat er gewoon een smokkel op abortusmedicatie in landen waar die wetgeving strikt is. Je hebt grote kans dat die smokkel er al is.’
Anarchist
Op Europees gebied is er dus nog een lange weg te gaan, maar dat weerhoudt De Ruijter er niet van om zich hard te maken voor vrouwenrechten in Nederland. ‘Ik denk dat Bureau Clara Wichmann binnen het vrouwenveld best een bijdrage te leveren heeft, omdat we gespecialiseerd zijn in het recht en kunnen procederen. Dat maakt ons misschien net iets gevaarlijker dan andere organisaties, maar tegelijkertijd zijn we gebonden aan de instituties die we bevechten.’ Zelf ziet ze daar een tegenstelling in. ‘We zien het recht vaak als iets dat draait om rechtvaardigheid, maar tegelijkertijd bestendigt het vaak ook onrecht en bepaalde machtsverhoudingen. Het recht is gebouwd door de mensen met macht. Als je het recht gebruikt om het systeem te veranderen, verander je dan wel echt het systeem? Juist door de gevestigde orde te gebruiken, bevestig je ook de structuur van onderdrukking.’’
Die structuur ziet ze dan ook nog wel degelijk. ‘Wat we doen bij Bureau Clara Wichmann is een respons op het onrecht wat we in de dagelijkse praktijk tegenkomen. Als je eenmaal je ogen opent voor de structuur van onderdrukking, die in de haarvaatjes van de wereld om je heen zit, is het heel moeilijk dat niet meer te zien.’ Met strategische rechtszaken hoopt De Ruijter een blijvend verschil te kunnen maken voor veel vrouwen in Nederland, maar ook aan verloren zaken zit een zilveren randje. ‘Soms kunnen we juist als we een zaak verliezen laten zien dat het huidige patriarchale systeem van regels en hiërarchie aan verandering toe is om rechtvaardig te zijn. Ik ben geen anarchist, maar er valt wel iets voor te zeggen om in sommige gevallen juist buiten het systeem om te gaan. Onze voorzitter dr. Lyn Tjon Soei Len zegt wel eens: “Elke verloren zaak is ook winst voor ons.”’
Tekst: Maryse Boonstra // Beeld: Amanda Vlieger
Babel Magazine 