Het is op 27 januari exact 125 jaar geleden dat het klassieke ballet Het Zwanenmeer voor het eerst succesvol opgevoerd werd. Het balletstuk staat bekend als een van de beste muziekwerken van de Russische componist Pyotr Ilyich Tchaikovsky en vertelt een verhaal over dualiteit, homoseksualiteit en onmogelijke liefde. Onderwerpen die Tchaikovsky als homoseksueel nauw aan het hart gingen. Hierbij een exploratie van Het Zwanenmeer, ruim 125 jaar later.
Tekst: Danielle Kliwon // Beeld: Winonah van den Bosch
Tchaikovsky’s marteling
Pyotr Ilyich Tchaikovsky, geboren in 1840, was 35 jaar oud toen hij de muziek van Het Zwanenmeer componeerde. In die tijd was homoseksualiteit in Rusland wettelijk verboden. Hoewel Tchaikovsky nooit expliciet uit de kast is gekomen, is uit de briefcorrespondentie tussen hem en zijn broer, naar voren gekomen dat hij gevoelens had voor mannen die hij trachtte te onderdrukken. Zo zag hij homoseksualiteit als een obstakel naar geluk. Hij was op zoek naar een echte relatie en wilde romantische liefde ervaren, maar dat was hem in de tijd waarin hij leefde als homoseksueel niet gegund. Tchaikovsky trouwde uiteindelijk wel met een vrouw, Antonina. De twee zijn nooit gescheiden, maar het was een allerminst gelukkig huwelijk. ‘Ik ben getrouwd volgens de regels, niet van het hart, maar van een of andere onbegrijpelijke samenloop van omstandigheden,’, zo schreef Tchaikovsky naar zijn broer over zijn huwelijk. ‘Te doen alsof, mijn hele leven, is een verschrikkelijke marteling. Ik begon te verlangen, gepassioneerd en hongerig, naar de dood.’ Na een mislukte zelfmoordpoging in 1877, overleed Tchaikovsky uiteindelijk in 1893 aan de gevolgen van cholera door het drinken van besmet water. Zelfmoord zegt de een. Een ongeluk, de ander. Hij is hoe dan ook gestorven zonder ware liefde te vinden, zonder ooit volledig zichzelf te kunnen zijn. De onmogelijke liefde in Het Zwanenmeer lijkt dan ook een representatie te zijn van het verlangen van Tchaikovsky naar ware liefde.
Een tragedie in vier bedrijven
Het Zwanenmeer vertelt in vier bedrijven het tragische liefdesverhaal van prinses Odette en prins Siegfried. Het eerste bedrijf speelt zich af op de 21e verjaardag van de prins. Hij is jong, onbevangen en geniet van het leven, maar zijn autoritaire moeder roept hem snel tot de orde met de boodschap dat hij op het volgende bal een echtgenote moet kiezen. Siegfried is hier niet blij mee en zijn vrienden proberen hem op te beuren. In de avond ziet Benno, een van Siegfrieds beste vrienden, een groepje zwanen overvliegen. Hij stelt voor om op jacht te gaan. De mannen pakken hun kruisbogen en zetten de achtervolging op de zwanen in.
In het tweede bedrijf raakt Siegfried tijdens deze jacht gescheiden van zijn vrienden en komt hij bij een meer terecht waar de zwanen neerstrijken. Hij richt zijn kruisboog, maar stopt wanneer een van de zwanen plotseling transformeert in een bloedmooie vrouw, Odette. Zij vertelt Siegfried dat zij en de andere zwanen vervloekt zijn door de kwaadaardige magiër Rothbart: overdag veranderen de vrouwen in zwanen en slechts ’s nachts transformeren ze terug naar hun menselijke vorm. De vloek kan alleen verbroken worden als iemand die Odette niet eerder kende, haar de onvoorwaardelijke liefde verklaart. Siegfried wil Odette en de andere zwanen bevrijden van de vloek en langzaam maar zeker worden hij en Odette verliefd. Odette is de witte zwaan, de personificatie van schoonheid en puurheid, maar zij kan haar volle potentie als vrouw niet bereiken door Rothbarts vloek.
De moeder van Siegfried wil dat hij zo snel mogelijk trouwt en in het derde bedrijf nodigt zij zes prinsessen uit in het paleis. Ze presenteert hen als huwelijkskandidaten aan Siegfried. Ook Rothbart is aanwezig met zijn dochter Odile, die er door middel van een spreuk uitziet als Odette. Odile is in het zwart gekleed en personificeert de zwarte zwaan: de dubbelganger en tegelijkertijd tegenhanger van Odette. Ze is een verleidster, een femme fatale. Siegfried heeft alleen oog voor Odile en verklaart aan alle aanwezigen met haar te zullen trouwen. Hij heeft hierbij niet door dat deze zwarte zwaan niet zijn witte zwaan is. Wanneer hij zich zijn fout realiseert, snelt hij naar het meer waar de echte Odette is. Hoewel zij hem in het vierde bedrijf vergeeft voor zijn verraad, is het te laat. De vloek kan niet meer verbroken worden. Omdat ze niet de rest van haar leven wil doorbrengen als zwaan besluit Odette een einde aan haar leven te maken. Siegfried kiest ervoor om met haar te sterven en ze verdrinken samen in het meer.
Ware liefde is onmogelijk
Het overkoepelende thema van Het Zwanenmeer is onmogelijke liefde. Er is een parallel te ontdekken tussen Tchaikovsky en prins Siegfried. Net als Siegfried, voelde Tchaikovsky de druk om te trouwen. Waar Siegfrieds moeder hem dwingt om te trouwen, dacht Tchaikovsky dat een huwelijk zijn homoseksualiteit zou kunnen oplossen. Beiden moesten trouwen tegen hun wil in en beide mannen wilden iets anders dan de valse liefde die ze zouden vinden in een gedwongen huwelijk. Dit gegeven bekrachtigt de zwaan als symbool voor onmogelijke liefde.
Waar het ballet een vorm van ontsnapping was voor Tchaikovsky, vormt Odette de ontsnapping voor Siegfried. De twee hoofdpersonen komen nader tot elkaar over hun gedeelde smart: Odettes vloek en Siegfrieds verplichte huwelijk. Door zijn liefde te verklaren aan Odette volgt hij de wens van zijn moeder en zijn de huwelijkse problemen van de baan. Tegelijkertijd zal Rothbart’s vloek breken en zal Odette zichzelf kunnen zijn. Het verbreken van de vloek en het verkrijgen van liefde is dan ook een potent thema in het balletstuk dat impliceert dat ware liefde liberaliseert. Het geeft mensen de ruimte en de vrijheid om zichzelf te zijn en valse identiteiten van zich af te schudden. Iets waar Tchaikovsky naar verlangde. De liefde tussen Siegfried en Odette biedt hoop, maar door Siegfrieds onbedoelde verraad, wordt die hoop bruut weggenomen en benadrukt het balletstuk nogmaals dat perfecte, ware liefde onmogelijk is.
De fallische zwaan
In Europa wordt de zwaan gebruikt als symbool voor verleiding. Zo werd de koningin van Sparta, Leda, volgens de Griekse mythologie door Zeus verleidt terwijl hij vermomd was als zwaan. Verscheidene academici menen dat er een homo-erotische symboliek achter de zwaan schuilgaat. De zwaan in de mythe wordt namelijk beschreven als ‘grotesk met te veel lijnen en een lange nek’. Die lange nek roept fallische connotaties op. Tegelijkertijd is de nek van de zwaan een bijna misvormde schoonheid die bovendien losstaat en afwijkt van andere vogelsoorten. Het willen verbreken van de vloek (de misvormde schoonheid) zodat Odette verandert in iets moois, verwijst impliciet naar het fallische (de lelijkheid van homoseksualiteit) die moet veranderen in iets moois dat bovendien wordt geaccepteerd. De masculiniteit en kracht van de zwaan staat hierin centraal. Ook choreograaf Matthew Bourne interpreteerde de zwaan op deze manier. Zijn versie van Het Zwanenmeer ging in 1995 in première en is intussen het langstlopende ballet op West End en Broadway. Bourne verving in zijn choreografie alle vrouwelijke dansers door mannen en behield daarbij de centrale thema’s van het originele stuk. Ook Bourne’s stuk is een verhaal over verdoemenis, onmogelijke liefde en dualiteit. Het Zwanenmeer zoals Tchaikovsky het wellicht bedoeld had, wordt op deze manier in stand gehouden. Een tragedie die 125 jaar later nog steeds relevant is.
Babel Magazine 