Wondermiddel

Dit is een vervolg op ‘De Lijst’ uit deze uitgave. In dit artikel zal ik uitleggen hoe Horkheimers Eclipse of Reason terug te vinden is in Huxley ’s Brave New World. Huxley en Horkheimer hebben desbetreffende boeken in dezelfde periode geschreven. Beiden zagen de ontwikkelingen die zouden leiden tot de Tweede Wereldoorlog, en allebei hebben ze daar behoorlijk duistere theorieën over geschreven. Waar de een lijkt te vervallen in doemdenken, schetst de ander een plaatje van ‘hoe het echt was’, maar liggen deze beelden wel zo ver van elkaar?

Tekst: Arthur Meijer // Beeld: Katja Schraag

Brave New World is een van de meest bekende dystopische romans. Huxley beschrijft een wereld die technologisch zeer ver gevorderd is – de jaartelling is zelfs gebaseerd op de geboorte van Henry Ford. Naast een bijna enge focus op lopendebandwerk, wordt er ook een zeer duister beeld geschetst van de tijd waarin wij leven: alles wat wij nu als normale banden zien tussen mensen is in Brave New World precies omgekeerd. Zo is er geen sprake meer van zwangerschap, maar een eugenetica die gebruik maakt van potjes op een lopende band. Van een aantal vrouwen en mannen worden de eieren en het zaad genomen, dat wordt vermenigvuldigd om zo een ras te creëren dat al voor de geboorte in een hiërarchie geplaatst wordt. Dit wordt nog duisterder doordat ook de ontwikkeling van de kinderen wordt gekadreerd. De foetussen van de lagere arbeidersklassen krijgen minder zuurstof, zodat hun brein onderontwikkeld blijft – want een fabrieksarbeider die nadenkt is alleen maar vervelend. Verder wordt van kinderen verwacht dat ze al vanaf jonge leeftijd aan erotische spelletjes deelnemen, zodat hun seksuele leven zich goed ontwikkeld.

Mocht dat nog niet naar genoeg zijn: familie is smerig – al die emotionele verbintenissen, vier, vijf of nog meer mensen die hetzelfde huis delen, allemaal erg benauwend. Ook mag je je niet aan één persoon binden, maar moet je met zoveel mogelijk mensen seks hebben. Dat is wel zo makkelijk. Wat voor ons overspel is, is in Brave New World juist beter dan trouwen.

Er zitten nog veel meer nuances in Brave New World, maar wat ik heb verteld is genoeg om de gelijkenis tussen Horkheimers en Huxley ’s denkbeelden te schetsen (dit is allemaal materiaal uit de eerste twee hoofdstukken – om de toon maar te zetten…).

Het doel

Waarom ligt de nadruk zo erg op arbeid en zo min mogelijk emotionele banden? Productie. In Brave New World is de huidige consumptiemaatschappij tot in zijn extreem doorgevoerd. Anders gezegd: instrumentele rede heeft nog meer de overhand genomen dan Horkheimer stelde. Belangrijk om te weten is dat Brave New World in 1932 gepubliceerd was met hetzelfde gedachtegoed dat Horkheimer in 1947 bij het publiceren van Eclipse of Reason had: de rampzalige gevolgen van een te ver doorgevoerd wetenschappelijk denkgoed. Waar Horkheimer het heeft over zijn eigen tijd, schetst Huxley een duister beeld van de verre (?) toekomst.

Horkheimer noemt eugenetica niet in zijn werk, maar dit gedachtegoed werd wel door de nazi’s toegepast – ze hadden het behoorlijk vaak over een superieur ras. Toch zou eugenetica het perfecte voorbeeld zijn voor Horkheimer ’s ideeën. Instrumentele rede houdt zich bezig met persoonlijke doelen en vooruitgang in het algemeen. Daarin focust het zich vooral op middelen: Hoe kom ik het beste van hier naar punt X? Door zwangerschap te reduceren tot een gekopieerd eitje in een potje op een lopende band heb je in dezelfde negen maanden veel meer kinderen uit ‘hetzelfde’ eitje. Eugenetica is wat dat betreft instrumentele rede ten top: om het doel ‘een kind’ te bereiken hoef je vrij weinig te doen, en je bespaart je alle bijkomstigheden van de zwangerschap. Hartstikke efficiënt. Maar ook menselijk?

Hetzelfde argument geldt voor de promiscuïteit: het is heel efficiënt om genot na te streven zonder daar emotionele banden bij te hebben. Instrumenteel gezien dus heel rationeel. Tegelijkertijd is het allesbehalve redelijk (goed, promiscuïteit is ook onder objectieve rede toegepast, maar niet om genot na te streven: het ging vaker om het grotere goed, zoals het voortbestaan van een stam waarborgen). Instrumentele rede is slechts een deel van het geheel: objectieve rede. In Brave New World wordt objectieve rede afgedaan als illusoir, zoals gesteld in ‘De Lijst’. Het instrumentele vooruitgangsideaal heeft hier de plaats ingenomen van objectieve rede. Ter herinnering, objectieve rede houdt zich bezig met de grotere concepten als het uiteindelijke doel van de mens. Het bepaalt dus de doelen. Hier is het middel zelf een doel: vooruitgang.

Door maar een klein deel van de rede te zien als het geheel mis je niet alleen het grotere plaatje, maar maak je het geheel ook ontoegankelijk. Als de mens zelf ook doel is, zoals bij de concepten van het ultieme doel van de mens en het grotere goed, heeft de mens een unieke plaats in het geheel van objectieve rede. Wanneer dit genegeerd wordt en er slechts in termen van vooruitgang wordt gedacht, verliest de mens deze unieke plek en zullen op zichzelf waardevolle dingen, zoals een eigen biologisch kind, een emotionele band tussen familieleden en liefde voor één persoon, hun waarde verliezen. In Brave New World wordt dit heel plastisch gepresenteerd. In die context is het vrij gemakkelijk om de desastreuze gevolgen van deze denkwijze te zien. Maar hoe zit het in onze eigen wereld?

Maar zo erg is het toch allemaal nog niet?

Laten we een minder dramatisch voorbeeld nemen: implementatie van yoga en mindfulness-technieken in onze westerse samenleving. Yoga is binnen het boeddhisme ontstaan. Patanjali, die in de vierde of vijfde eeuw n. Chr. Leefde, is naar alle waarschijnlijkheid de auteur van de Yoga-soetra’s. Deze soetra’s – een soort aforismen – nemen een centrale plaats in binnen het zenboeddhisme. Zenboeddhisme houdt zich voornamelijk bezig met meditatie om je te ontdoen van de wereld van verschijningen. Het idee is dat er een dubbele waarheid is: een waarheid van verschijningen en een hogere, goddelijke waarheid. Door zen te beoefenen, ontdoe je jezelf van de hechtingen aan de wereld van verschijningen en kun je de goddelijke waarheid betreden. Yoga is hier de lichamelijke kant van: Waar meditatie discipline is voor de geest, is yoga dat voor het lichaam. Yoga is dus onderdeel van een grotere filosofische wereldbeschouwing.

In het Westen worden meditatie en yoga echter uit deze context getrokken en eerder ingezet als middel om burn-out te voorkomen. In een maatschappij met een hoge prestatiedruk krijgen steeds meer mensen last van stress en burn-out. Yoga en mindfulness zijn twee manieren die wijd aangepakt worden om met deze stress om te kunnen gaan. Daar waren ze allebei echter niet voor bedoeld. In zekere zin waren yoga en mindfulness in de oosterse traditie ook een middel tot een doel, maar niet sléchts een middel. Het was onderdeel van een groter geheel. In het Westen laten wij dit grotere geheel meestal achterwege en focussen ons alleen op de directe, rustgevende werking, zonder te denken aan de perceptie die boeddhisten erbij hebben.

Dankzij instrumentele rede kunnen wij een traditionele praktijk uit haar grotere, objectieve context trekken om haar vervolgens slechts als middel te kunnen misbruiken in een geheel andere context. Hiermee gaat de gehele bedoeling van de traditie verloren. Yoga was bedoeld om intentionaliteit te verminderen: elke intentionele handeling was algemeen en daarmee fictief. Intenties deden zich alleen voort in de wereld van verschijningen, waar uit wordt gegaan van algemene, blijvende dingen, terwijl de werkelijkheid volgens zenboeddhisten bestaat uit unieke, vergankelijke dingen. Dankzij yoga en meditatie kon men zich ontdoen van intentionaliteit en tot het inzicht komen dat dingen (inclusief het zelf) vergankelijk waren, en dus niet iets waar je je aan moet hechten. In de westerse interpretatie wordt dit echter vaak achterwege gelaten en worden yoga en meditatie slechts ingezet als middelen tot het doel een burn-out te vermijden.

Dit geldt niet alleen voor yoga en mindfulness, maar voor alles wat we doen. Ironisch genoeg is juist dit de reden voor de toename van stress: alles moet een functie hebben, een doel dienen, ook jij. Als individueel subject besta je eigenlijk niet meer. Je doet er pas toe als je een functie vervult, als je een carrière hebt. In Brave New World zien we dit heel duidelijk terug: het vervullen van een functie als mens is tot in zijn extreem doorgevoerd. Waar we nu nog een opleiding hebben die vervolgens omgezet kan worden in een functie, wordt die functie in Huxley ‘s boek al voor de geboorte bepaald: de foetus krijgt net genoeg ontwikkeling om een bepaalde functie te vervullen. Hij zal ook nooit uit deze functie kunnen stappen of hogerop kunnen komen. Nu kunnen we zelf nog wat autonomie en initiatief tonen. In Brave New World is ook dat al te veel subjectiviteit.

En hebben we daar dan ook een middel tegen?

Maar kunnen we er ook wat tegen doen? Horkheimer hint wel naar een uitweg, maar een concreet plan heeft hij niet. Horkheimer stelt dat we natuur moeten helpen door haar tegenstelling, onafhankelijk denken, te bevrijden. Ter herinnering: rationaliteit is de tegenstelling van natuur omdat haar functie het gebruiken en onderdrukken van natuur is. Horkheimer doelt met bovengenoemde stelling zeer waarschijnlijk op het ongedaan maken van de negatieve dialectiek waarin we nu zitten: we gaan niet over naar een synthese, maar blijven hangen in de tegenstelling tussen these en antithese. Deze tegenstelling zou moeten worden opgeheven, maar dan niet op de manier die in Brave New World plaatsvindt: door de antithese, wetenschap, tot in haar extreem door te voeren. Wat er dan wel zou moeten gebeuren laat Horkheimer open, dat moeten we zelf uitzoeken, als onafhankelijke denkers.

Om met Horkheimer een mooie afsluiter te maken, en dit artikel niet zelf ook als een middel tot doel te laten fungeren: denken is tegenwoordig zelf als middel tot actie geworden. Denken moet als doel op zich fungeren.