Vrijdagavond 10 maart 2019, in een afgeladen UvA-aula, maakte een koortsachtig publiek zijn opwachting voor een grootheid onder de historici; de Amerikaan Francis Fukuyama. Zevenentwintig jaar geleden schreef de neoconservatieve Fukuyama zijn spraakmakende publicatie The End of History and the Last Man, waarin hij betoogde dat de liberale Westerse democratie het ideologische eindstation van de geschiedenis was. In de lezing, georganiseerd door de Balie, bespreekt Fukuyama zijn nieuwe boek Identity: The Demand for Dignity and the Politics of Resentment, waarin hij zich uitspreekt tegen identiteitspolitiek.
Tekst: Rosa Uijtewaal
Het centrale punt in Fukuyama’s lezing is de rol die erkenning binnen politiek, en met name bij het populisme, speelt. Democratie is namelijk geënt op menselijke waardigheid en erkent individueel agentschap (agency), waarop bijvoorbeeld stemrecht en vrijheid van meningsuiting gebaseerd zijn. De boze man is dus niet boos om economische redenen, maar doordat hij in zijn trots en eigenwaarde gekrenkt is. Het humane verlangen als gelijke erkent te worden heeft het politieke speelveld opnieuw opengebroken. De klassieke scheidslijnen van rechts-links zijn vervangen door ‘identiteit’, zo betoogt Fukuyama in het dertig minuten durende college waarmee hij de lezing opent. Fukuyama stelt dat onze theorieën om stemgedrag te verklaren tekortschieten omdat onze drang naar erkenning soms sterker is dan onze ratio.
Het belang van erkenning in politiek
Die identiteitspolitiek is volgens Fukuyama ontstaan uit de sociale bewegingen van de twintigste eeuw, zoals de vrouwenemancipatie en burgerrechtenbewegingen. Hoewel deze vrouwen en minderheidsgroeperingen terecht opkwamen voor hun rechten en hun strijd legitiem was, verschoof de aandacht van politiek links in toenemende mate naar gemarginaliseerde groepen. Hierdoor viel de oorspronkelijke achterban van links, ‘de arbeidersklasse’, tussen wal en het schip. De arbeiders zijn over het algemeen lager opgeleid en worden door de progressieven veroordeeld om hun vermeende xenofobie en racisme. Hierin ziet Fukuyama een problematische verabsolutering van een individuele ervaring; een mens kan niet ontsnappen aan zijn of haar identiteit. Identiteit wordt destructief als de ene groep geen recht van spreken toegekend krijgt door de andere, dan ondermijnt identiteit de principes van democratie. Je moet het Fukuyama nageven: hij kan prachtig en overtuigend betogen, en vragen zonder te aarzelen beantwoorden. De zaal hing aan zijn lippen tijdens de twee uur durende lezing.
Uit deze spanningen en de gevoelde onzichtbaarheid van de arbeidersklasse kon volgens Fukuyama het populisme ontstaan. Burgers uit de arbeidersklasse voelden zich genegeerd en gekrenkt door het superioriteitsgevoel van ‘snobistische politieke partijen en mainstream media’. In de opkomst van het populisme ziet Fukuyama ook het bewijs dat mensen geen rationele wezens zijn; een mens bestaat niet enkel uit economische motivaties. Waardigheid en erkenning sturen veel van onze keuzes. Fukuyama kon het na een vraag over het belang van economische motieven niet laten om het marxisme een flinke veeg uit de pan te geven, door te stellen dat ‘je naar de universiteit moet gaan om de stompzinnige keuze te maken een marxist te zijn’. Het anti-elitaire discours van deze tijd is ook tot Francis Fukuyama doorgedrongen.
En hoe nu verder?
Als oplossing voor de splijtende werking van identiteitspolitiek en het voor het populisme van nu, draagt Fukuyama een nieuwe vorm van civiel nationalisme aan, waarin onderling vertrouwen een grote rol moet spelen. Ondanks de negatieve connotatie die deze term heeft, bestaat er volgens Fukuyama geen liberale democratie zonder nationalisme. Als voorbeeld haalt hij Macrons pleidooi voor een renaissance van Europees burgerschap aan, waarbij de ‘citoyens’ van Europa zich zouden verenigen in een gedeelde identiteit. Toch moet Fukuyama ook weten dat deze oproep van de Franse president in binnen- en buitenland met gehoon werd ontvangen. Ook in Frankrijk is er sprake van een opmars van het populisme, terwijl in Frankrijk de verbindende factor van taal vaak als de voorwaarde voor een Franse nationaliteit wordt gezien. Het vaak geroemde Franse chauvinisme functioneert blijkbaar niet als het civiele nationalisme wat Fukuyama zoekt. Het is in ieder geval opvallend dat Fukuyama juist Frankrijk aanhaalt in een tijd dat het land overhoopligt door de protesten van de gele hesjes.
Op de publieksvraag of het klimaat dan niet de nieuwe verbindende factor kon zijn, antwoordde Fukuyama dat dat niet zou werken, want als je buurman niet meedoet, levert het jou ook niks op. De ‘Green New Deal’ die door Amerikaanse Democraten zoals Alexandria Ocasio Cortez wordt geopperd, waarin in navolging van Roosevelts New Deal uit de jaren dertig, de overheid de transitie naar groene energie in gang moet zetten, wordt door Fukuyama van de hand gedaan. Hij betoogt daarentegen dat we de globalisering moeten afremmen en de laaggeschoolde werkers moeten beschermen. Hij stelt dat de globalisering is doorgeschoten.
Hoewel Fukuyama’s analyse van de huidige situatie hout sneed, kwamen zijn oplossingen naar mijn mening ruimschoots tekort. Het was onduidelijk hoe dat nieuwe, inclusieve en respectvolle nationalisme zou moeten ontstaan in een tijd waarin we juist meer lijken te polariseren. Het probleem met Fukuyama’s civiel nationalisme is dat niemand het ermee oneens kan zijn. Alleen hoe we daar terecht komen blijft een mysterie, waardoor ik als bezoeker ontgoocheld de zaal uitliep. Daarnaast blijft het onduidelijk hoe we als verenigde, homogene groep burgers de rechten van de minderheden waarborgen. Iets wat Fukuyama als zelfverklaarde voorvechter van de liberale democratie ook aan het hart zou moeten gaan.
Babel Magazine 