Voor de rubriek ‘In de geest van’ onderzoeken onze redacteuren elke maand het gedachtegoed en leven van een opvallende geesteswetenschapper. Deze maand reist Jens Rummens naar de denkwereld van de Belgische Filosofe Alicja Gescinska en haar gedachten over de heilige graal van de filosofie: de waarheid.
Tekst: Jens Rummens // Beeld: Dorota Dabrowska
Eerst kort wat over Alicja (zeg ‘alitia’) zelf. Alicja emigreerde op zevenjarige leeftijd samen met haar familie van Polen naar België, een jaar voor de val van de muur in 1988. Op jonge leeftijd werd ze al geprikkeld door licht filosofische vragen over bijvoorbeeld identiteit naar aanleiding van hersenspinsels afkomstig uit haar migratieachtergrond. Ettelijke jaren later studeerde ze summa cum laude af in de moraalwetenschappen op de Universiteit van Gent. Sindsdien ontwikkelt ze zich steeds meer als erudiet en respectabel academicus, maar in de eerste plaats als filosoof.
Zelf ben ik voor het eerst in contact gekomen met Alicja’s werk via haar filosofisch debuut De verovering van de vrijheid: van luie mensen, de dingen die voorbij gaan (2011). Dit boek las ik tijdens de quarantaineperiode. Alicja verscheen vervolgens in juni spontaan weer op mijn netvlies, toen ik hoorde dat zij het essay voor de Maand van de Filosofie schreef. Hierover kwam ze tevens vertellen in De afspraak op het vlaams televisiekanaal Canvas. Allebei de keren – in het boek en haar interview op televisie – kwam ze over als iemand die nuchter de kwesties behandelt en open staat voor het woord van een ander bij een constructieve woordenwisseling.
Affiniteit met vrijheid
Deze eigenschap merkte ik gelijk al op toen ik haar boek aan het lezen was. ‘Vrijheid’ is in de filosofische wereld veruit een van de meest omstreden onderwerpen. Haar belangstelling voor dit onderwerp is afkomstig uit haar eigen ervaringen hiermee. Ze ontvluchtte haar geboorteland Polen en kwam terecht in een van de ‘vrije’ kapitalistische landen binnen Europa: België. Alicja beschrijft deze gebeurtenissen ook in haar boek en vertelt hoe haar confrontatie met ‘de vrije wereld’ verder verliep. Ze wist mij nieuwe dingen te vertellen over het onderwerp met een heel moderne en nuchtere blik op de huidige tijd. Bijvoorbeeld de realisatie en morele implicaties van het lui zijn en niks doen terwijl er buiten een zee aan vrijheid ligt te wachten.
Alicja bekijkt de wereld niet zwart-wit, maar erkent ook juist de grijswaarden. Zoals andere filosofen uit het verleden niet zozeer deden, heeft Alicja oog voor verschillende dimensies van de situatie. Nuancering is werkelijk een van haar sterkste punten. Een voorbeeld uit het boek: als klein meisje in de nieuwe ‘vrije’ wereld stapt Alicja een speelgoedwinkel in Vlaanderen binnen, maar loopt een kwartier later met lege handen terug naar buiten, diep getroffen door de woorden van haar ouders over dat zij zich geen speelgoed kunnen permitteren. Aan de ene kant heb je de theoretische vrijheid die haar in staat zou stellen zoveel speelgoed te kopen als ze maar wil. Aan de andere kant de harde waarheid van de financiële gesteldheid van haar familie die haar de praktische realisatie ervan ontneemt.
Waarachtig voor de Maand van de Filosofie
Dat de wereld niet zwart-wit is bewijst Alicja ook in haar essay voor de Maand van de Filosofie. Daar wijst zij op de beladenheid van het begrip waarheid in het tijdperk van alternatieve feiten en nepnieuws. Daartegenover stelt zij dat de leugen niet altijd slecht hoeft te zijn. Denk bijvoorbeeld aan de moed waarmee mensen in het verzet logen tegen Nazi’s over het schuilhouden van joden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Onze relatie tot de waarheid is zodoende ingewikkelder dan het in eerste instantie lijkt. Op deze manier leidt Alicja ons naar de essentie van haar essay: waarachtigheid. Het is namelijk niet alleen belangrijk dat iemand de waarheid vertelt, maar ook met welke intentie iemand dit doet. Als de intentie waarachtig is, hoeft iemand bij het presenteren van ‘alternatieve feiten’ niet te liegen. Zo stelt Alicja in De afspraak dat in een commune waar iedereen overtuigd is dat de aarde plat is, een persoon waarachtig kan beweren dat de aarde plat is. Deze uitspraak spreekt de werkelijke feitelijkheid tegen, toch is deze persoon overtuigd dat hij niet aan het liegen is. Hij is dus noch aan het liegen, noch de feitelijke waarheid aan het vertellen. In het essay zelf geeft Alicja nog een voorbeeld. Ze beschrijft het verhaal De Muur van Jean-Paul Sartre. Dit verhaal speelt zich af tijdens de Spaanse Burgeroorlog. Een krijgsgevangene, Ibbieta, heeft zich verzoend met zijn lot dat hem de volgende dag te wachten staat: de fusillade. Desondanks wordt hem alsnog een bod gedaan dat hem zijn leven kan redden. Als hij verklapt waar zijn kameraad Gris schuilt, laten ze hem op vrije voet. Alreeds verzoend met zijn lot, liegt Ibbieta over de plek waar Gris zich bevindt. Hij vertelt de Armada dat Gris zich op het kerkhof schuilhoudt, wetende dat Gris eigenlijk bij zijn neven zit. Vervolgens blijkt Gris toch op het kerkhof te zijn, waardoor Ibbieta al liegend de (feitelijke) waarheid verteld heeft. Hij komt vrij en zijn vriend Gris wordt opgepakt.
‘Wie werkelijk waarachtig wil zijn, moet op zoek zijn naar de waarheid’
Alicja laat zien dat een leugen niet zomaar het achterhouden of verdraaien van de waarheid is. Op deze wijze begint Alicja’s pleidooi voor bedachtzaamheid bij het bestempelen van een leugenaar. Waarachtigheid is voor haar het pad naar de waarheid. Wie werkelijk waarachtig wil zijn moet op zoek zijn naar de waarheid. Zo lijkt het fanatieke factchecken in de media het openbaren van ‘leugenaars’ als enige doel te hebben. En dit zonder enig sympathie. Terwijl men juist via het belichten van verschillende waarachtigheden en ‘alternatieve feiten’ de échte waarheid zou kunnen vinden. Empathie tonen en de conversatie aangaan zijn belangrijke elementen in haar filosofie.
Alicja in een notendop
En zo bevatten deze uitspraken, lezingen en interviews twee belangrijke elementen van Alicja Gescinska’s filosofie. Vrijheid en waarachtigheid zullen niet spoedig uitdoven in haar wijsbegeerte. Ze roept de mensen op zich te omringen met andersdenkenden, in de plaats van op zoek te gaan naar de affirmatie van wat zij reeds denken te weten. Deze oproep komt niet uit de lucht vallen en is ook daadwerkelijk iets waar Alicja zich mee bezighoudt. Zo kan je gratis op de site van VRT (www.vrt.be) haar televisiereeks Wanderlust bekijken. In de reeks, bestaande uit twee seizoenen, belichaamt Alicja dat waarvoor zij pleit: de conversatie aangaan met een divers palet van mensen uit verschillende contreien en vakgebieden om zo haar kennis uit te breiden en nieuwe standpunten te ontdekken.
Babel Magazine 