Door: Laura Groenewegen Méndez
Beeld: Anne Posthuma
CAMERA JAPAN Festival, de Olympische Spelen in 2020 en Cool Japan in het Tropenmuseum. Dat er de afgelopen tijd interesse is in de Japanse cultuur blijkt wel uit deze evenementen. Het blijft echter niet bij een bescheiden interesse. Volgens Rik Herder, tentoonstellingsmaker van Cool Japan, is er een wereldwijde fascinatie voor Japan. Hierover gingen we met hem in gesprek. Waarom zijn wij zo gefascineerd door dit land? En wat beschouwen wij als ‘typisch’ Japans?
Zodra we het Tropenmuseum binnenlopen, leidt Rik Herder ons meteen naar het begin van de tentoonstelling. Hier hangt het kunstwerk Uki-Uki van Hiroyuki Matsuura. Een klassiek Japans beeld, volgens Herder: een geisha met een kimono. Bovendien heeft ze lang, roze haar en grote ogen en dit herinnert ons aan de stijl van manga. De iconische manga-stijl komt bij de meeste mensen als eerste in hun hoofd op als zij aan Japan denken. Wat veel mensen niet weten, is dat die grote ogen eigenlijk geïnspireerd zijn door de bekende figuren van Disney. Volgens Rik Herder is dit kunstwerk daarom belangrijk als introductie. ‘Dit is precies wat wij met de tentoonstelling willen laten zien. Hier is een typisch Japans beeld te zien dat toch invloed heeft gehad van het westen. Zo werkt het met cultuur.’
Manga is een iconische wereldtaal geworden: in verschillende landen maken kunstenaars hun eigen manga-versie. ‘Ze duiken in de beeldtaal en leren het tekenen. Maar ze willen wel een verhaal vertellen dat relevant is voor hun eigen cultuur.’ Culturele dynamiek kun je volgens hem niet tegenhouden. Maar is er dan een grens in het uitwisselen of het overnemen van cultuur? Is manga nog wel typisch Japans te noemen? ‘Als je nooit wat mag overnemen, dan waren de grote ogen van Disney ook nooit naar Japan gegaan. Zonder mengeling bevriest cultuur.’
De Japanse popcultuur
De tentoonstelling is opgedeeld in verschillende thema’s. Van anime en manga naar samoeraistrijders en horror, van fandom naar kawaii en van seksisme naar machines. Die thema’s zijn gekozen omdat ze een groot deel uitmaken van de Japanse popcultuur. Hierdoor krijgen we een beeld van wat populair is in Japan en waarom de westerse wereld dit fascinerend vindt.
Om na te gaan of de tentoonstelling wel klopte, ging Rik in gesprek met fans van Japanse films. ‘Wat bleek, is dat ik vooral de voorkeur had voor samoerai en actie. Veel vrouwelijke iconen leerde ik pas kennen via die fans. Het was dus goed om in gesprek met hen te gaan. We wilden niet het museum zijn dat het net niet begrepen had.’
Riks eigen fascinatie voor Japan zit in de wisselvalligheid. ‘Japanse karakters en verhalen zijn onvoorspelbaar. Het goede en slechte van karakters loopt door elkaar heen. Het is niet zoals bij Marvel-films, waarbij je al van tevoren weet hoe het verhaal ongeveer gaat lopen.’ Helden zijn niet de standaard aardige karakters. Ook is het gewelddadiger, gaan er mensen dood en wordt het verhaal niet telkens met harde muziek ondersteund. Een voorbeeld is Ringu (1998). De Japanse versie van The Ring (2002). ‘Het heeft iets ijzigs, want er wordt niets aangekondigd met vette geluidseffecten. Het is er opeens. In Hollywood is alles veel bombastischer en is het er dik bovenop gelegd.’ Het visuele talent en de creativiteit van de tekenaars vindt hij verder heel bijzonder. ‘Met alleen buitenlijnen kunnen zij al prachtige personages maken, waarbij de expressie en het karakter van die figuur duidelijk wordt.’
Maar de échte reden dat hij verliefd werd op Japan, is de duistere kant van het land. Deze kant is al heel lang onderdeel van de Japanse cultuur. Veel monsters en horrorverhalen zijn gebaseerd op oude folklorevertellingen. Japanners gaan hier een stap verder in dan westerse landen. Als een horrorfilm in het westen nagemaakt wordt, is de Japanse versie vaak veel enger. Dit ligt vaak aan het ontbreken van die vette geluidseffecten, zoals bij Ringu. Volgens Rik Herder zit hier wel een waarheid in. ‘Het wordt snel een cliché als ik dit zeg en daar zijn we huiverig voor in het museum, maar Japanse griezelverhalen zijn veel gruwelijker. Ik denk dat het iets te maken heeft met de religie en de wereldvisie van Japan. In de westerse wereld heb je een duidelijk verschil tussen hemel en aarde. Japan is hier veel minder mee bezig, dus die andere dimensie is veel dichterbij. Zo kunnen een steen en een boom ook wezens zijn met een ziel. Het idee dat alles een ziel heeft, zit al duizenden jaren in hun cultuur en religie.’
‘Er zijn ook veel mensen in Japan die in het dagelijkse leven bepaalde plekken mijden in de stad, omdat daar een geest zou zijn. Dit vinden ze niet eng, maar ze houden gewoon rekening met een andere entiteit.’ Vinden Japanners horrorverhalen dan ook minder eng? Herder denkt van wel. ‘Zij houden ook van griezelen, maar ze zijn het meer gewend. In het westen ervaren wij het als iets engs omdat het onbekend is.’
Niet alleen met griezelverhalen heeft Japan een andere relatie dan het westen gewend is, maar ook met technologie. We houden ons steeds meer bezig met artificial intelligence en over de hele wereld worden nu robots gebouwd. In Japan kan een machine echter ook een ziel hebben. ‘Japanners zijn minder bang voor technologie dan westerlingen. Er bestaat een tedere relatie met technologie. Hier zijn we nog weleens huiverig dat robots ons over gaan nemen, en dat er geen intimiteit meer zal zijn.’ In de tentoonstelling is een robot te zien, genaamd Pepper. ‘Ik zag Pepper in Tokio in een winkel en hij begon Japans tegen mij te praten’, vertelt Rik stralend. ‘Hij keek me aan en ik was echt geraakt. Alsof ik een connectie maakte.’
Sexy of seksistisch?
In manga en anime doet de rol van de vrouw niet onder aan die van de man. Maar hoe zit het in werkelijkheid met de verhouding tussen man en vrouw in Japan? ‘In de gewone maatschappij is de verhouding tussen man en vrouw heel traditioneel. De verschillen zijn enorm; het lijkt een beetje op zoals het hier in de jaren 50 was. Die verhouding zit diep in de cultuur gebakken en emancipatie gaat heel langzaam.’ In de fantasiewereld zijn de vrouw en man echter even sterk. Hoe kan die wereld zo populair zijn als die tegelijkertijd zo verschilt van de realiteit? Volgens Rik heeft het waarschijnlijk juist met elkaar te maken. ‘Dit is psychologie van de koude grond; het is een soort escapisme. Vrouwelijke personages hebben wel veel korte rokjes en enorme decolletés, maar als je verder kijkt zie je een omkering in het rolpatroon: ze zijn vaak de superheld en slim. Dat is een leuke tegenstelling.’
Cool Japan wijdt een aparte ruimte aan het thema van het objectificeren van vrouwen. Als je binnenkomt, kun je meteen de vraag stellen: wat is sexy en wat is seksistisch? Zeker nu gaat het hele woord ‘sexy’ misschien al te ver in de tijden van #MeToo. Aan de andere kant zie je dat deze vrouwelijke karakters juist de held zijn. Een voorbeeld hiervoor is Bulma van Dragon Ball. Ze heeft absurd grote borsten en mannen lopen op haar te geilen. Tegelijkertijd is zij hyperintelligent en als een man te opdringerig doet, krijgt hij een klap. Ze wordt totaal niet als slachtoffer neergezet. Waarom wordt ze dan toch zo afgebeeld? ‘We hebben hier een heftige discussie over gehad met het museum. De vraag was of we hier niet over moeten oordelen, aangezien het denigrerend kan zijn voor vrouwen. Dat vind ik echter niet aan mij. Het is misschien wel denigrerend of seksistisch, maar er zit ook die andere kant aan. Bovendien vind ik dat wij als museum er niet zijn om te oordelen, maar om iets te laten zien.’
Het ultieme ander
Dat wij zo’n fascinatie hebben voor Japan komt volgens Rik Herder door de enorme breedte van de cultuur. ‘Voor heel veel mensen is er wel iets interessants. Iedereen heeft zo een ‘eigen’ Japan. Ook het visuele talent en creativiteit van de tekenaar is fascinerend. ‘Door het werken met alleen buitenlijnen is er iets heel eigens en specifieks ontstaan.’
Japan werd volgens hem ook heel populair doordat het anders was. ‘Ik keek zelf naar Japanse films omdat het niet gebruikelijk was. Hollywood kende ik wel. Ook het nadenken over technologie, seks en de dood is heel afwijkend. We vinden het boeiend, omdat het “nieuw” is. Het wordt zo het ultieme andere.’
Het is nu wel een hype geworden om Japan cool te vinden. ‘Over twee jaar zijn de Olympische Spelen. Het dubbele aantal toeristen wordt hierdoor verwacht.’ Een goede locatie voor zo’n groot evenement. We zijn benieuwd wat Japan dit keer uit de kast zal halen om ons te entertainen. Een futuristisch stadion? Zelfrijdende taxi’s? We zullen zien.
Babel Magazine 