Gender in de hoofdrol

Tekst /// Sonja Buljevac Beeld /// Lesine Moricke

In de rubriek ‘In de geest van’ onderzoeken onze redacteuren elke maand het gedachtegoed van een opvallende geesteswetenschapper. Deze maand duikt Sonja in de gender performance-theorie van de filosoof Judith Butler, en ontdekt hoe onze daden vorm geven aan onze identiteit.

Judith Butler werd geboren in 1956 in Cleveland, Ohio. Butler studeerde filosofie aan onder andere de prestigieuze Yale University en de Universiteit van Heidelberg. Met de publicatie van Gender Trouble in 1990 werd Butler een gevestigde naam in de filosofie, en de theorieën die in dat boek aan bod kwamen vormden een belangrijke basis voor de ontwikkeling van de genderstudies en de geesteswetenschappen als geheel. Met name de gender performance-theorie heeft grote invloed gehad op hoe we tegenwoordig kijken naar sekse en gender.

Het één of het ander – of toch niet?

Gender Trouble is geen gemakkelijk boek om te lezen. De taal is complex en elke zin staat bomvol informatie, waardoor het min of meer onmogelijk is om in één artikel alle aspecten van Butlers filosofie samen te vatten. Voornamelijk de kern van wat gender performance inhoudt zal hier uitgelegd worden, hoewel ik wil benadrukken dat het slechts één aspect is van wat Butler in Gender Trouble beschrijft.

Eerst nog een kleine opfrissessie van wat begrippen. Met ‘sekse’ of ‘geslacht’ wordt over het algemeen een biologisch onderscheid bedoeld, waar geslachtsdelen, hormonen en chromosomen onder vallen. Kort gezegd: XX-chromosomen veroorzaken de ontwikkeling van de vagina, baarmoeder en borsten, XY-chromosomen van de penis en teelballen. Met ‘gender’ wordt zowel een psychologisch als een socio-cultureel aspect van identiteit bedoeld, dat onafhankelijk is van lichamelijke kenmerken. 

Maar een rok is uiteindelijk niets meer en niets minder dan een lap stof die in een bepaalde vorm is geknipt en genaaid.

In het westen heerste al sinds 1800 het beeld van geslacht als dualiteit. Je was óf een man óf een vrouw, bepaald door de geslachtsdelen waarmee je werd geboren. Die geslachtsdelen bepaalden vervolgens zonder pardon ook je gender: werd je geboren met een penis, dan droeg je broeken, hield je van jagen en was het onacceptabel dat je openlijk je emoties toonde. Werd je geboren met een vagina, dan moest je vooral kinderen krijgen en ze verzorgen, gehuld in enkellange jurken en benauwende korsetten. Simpel, overzichtelijk, easy peasy. Of niet?

Butler trekt deze streng dualistische visie op geslacht en gender in twijfel en stelt dat die dualiteit helemaal niet zo natuurlijk is als verondersteld wordt. Om te beginnen is het in de praktijk niet zo dat er maar twee ‘smaken’ zijn: XX of XY. Eén op de duizend jongens wordt namelijk geboren met een extra Y-chromosoom, en heeft dus een XYY-combinatie. Ook het hebben van een extra X-chromosoom is mogelijk. Het is niet altijd aan de buitenkant te zien dat iemand deze chromosoomcombinaties heeft, maar soms wel. Het kan bijvoorbeeld gebeuren dat iemand geboren wordt met een penis, maar in de puberteit ook borstgroei krijgt; of juist dat er veel minder haar- en baardgroei zichtbaar is dan typisch is voor mensen met een XY-combinatie. Vroeger werd gewoonlijk over deze mensen gepraat als ‘half-man, half-vrouw’; een beschrijving die vaak wordt ervaren als kwetsend en onjuist. Het grootste gedeelte van mensen met deze chromosoomcombinaties identificeert zich namelijk duidelijk als man of vrouw, ondanks dat hun geslachtsdelen en chromosomen afwijken van die traditionele dualiteit. Zo vanzelfsprekend is die fysieke tweedeling dus niet, en de daaruit volgende genderidentiteit al helemaal niet.

De fluïditeit van vrouwelijkheid

Lange tijd was men ervan overtuigd dat geslacht en gender onlosmakelijk verbonden waren. Mannen moesten mannelijk zijn en vrouwen moesten vrouwelijk zijn. Butler stelt echter dat er geen vaste, biologische connectie is tussen geslacht en gender. Gender is namelijk een construct dat we zelf als maatschappij gecreëerd hebben door ons ernaar te gedragen. Het bestaat alleen maar omdat wij vinden dat het bestaat.

Huh?

Oké, simpel gezegd: wanneer we aan vrouwelijkheid denken, denken we misschien aan dingen als make-up, rokken en hoge hakken. Maar een rok is uiteindelijk niets meer en niets minder dan een lap stof die in een bepaalde vorm is geknipt en genaaid. Met andere woorden; een rok is niet inherent vrouwelijk, maar omdát wij het associëren met vrouwelijkheid, wórdt het iets vrouwelijks. Dat betekent ook dat deze concepten kunnen veranderen. Het bewijs daarvan kunnen we in de geschiedenis zien: bij de Egyptenaren droegen mannelijke farao’s eyeliner waar Adele jaloers op zou zijn en de stoerste, harigste Schotten liepen rond in kilts die later Britney Spears’ outfit in de Hit me baby one more time-videoclip zouden inspireren.

Er vormt zich dus een soort vicieuze cirkel. Als we een rok tot iets vrouwelijks bestempelen en alle vrouwen vervolgens op het hart drukken dat hun vrouwelijkheid heel belangrijk is, gaan ze massaal rokken dragen. Dit bevestigt onze formule, ‘rok = vrouw’, waardoor we helemaal uit het oog verliezen dat het iets is wat ooit gewoon maar is bedacht. Dat is de kern van wat Butler ‘gender performance’ noemt: gender is geen vast gegeven, maar een concept dat wordt gecreëerd door een herhaling van handelingen die we aan dat concept toekennen.

Geen loze woorden

Leuk die theorie van Butler, maar wat hebben we er nou precies aan? In de eerste plaats bewijst deze dat gender geen natuurlijk, vaststaand gegeven is, maar een sociaal, veranderlijk concept. Dat betekent dat er ruimte is voor veel meer vrijheid in genderidentiteiten en -uitingen dan vroeger werd gedoogd. Wat mij betreft is er geen enkele reden waarom iemand die zich identificeert als man niet zou mogen genieten van ‘vrouwelijke’ dingen, want het hele idee van vrouwelijkheid is niet meer dan dat – een idee.

Daarnaast benadrukt Butler het belang van taal voor het vormen van onze werkelijkheid. Wanneer we alleen maar over dingen praten in termen als ‘mannelijk’ en ‘vrouwelijk’, kijken we ook op die manier naar de wereld. Als iemand van die binaire normen afwijkt, weten we niet goed wat we daarmee aan moeten en reageren we vaak met onbegrip en argwaan. Dit kan heftige, schadelijke gevolgen hebben voor diegene. Als we, in woorden en daden, onze visie op geslacht en gender minder beperkend maken, kan een veel groter gedeelte van de mensheid zich hierin thuis voelen. Ook dit is onderdeel van gender performance – welke termen we toekennen aan mensen of concepten heeft invloed op hoe we vervolgens naar ze kijken. Door hier bewuste keuzes in te maken kunnen we op den duur collectieve veranderingen teweegbrengen.