Tekst door Hannah Born, beeld door Nine van der Louw
Moeder Courage is het hoofdpersonage van de toneeltekst Moeder Courage en haar kinderen, waarin ze samen met haar kinderen door een oorlog geteisterd Europa dwaalt in de hoop te kunnen handelen met de soldaten die ze daar tegenkomt. Het titelpersonage is een omstreden vrouw waarvan de interpretaties, net zoals Courage in het stuk, alle kanten op gaan. Van een egoïstische opportunist die haar kinderen voor dood achterlaat tot een geweldige moeder die koste wat het kost de overlevingskans van haar kleintjes wil garanderen. De contrasterende visies op dit personage zijn voor een deel te wijten aan de patriarchale tijd en ruimte waarin het personage is geschreven. Nog niet zo lang geleden werd een zelfstandige vrouw vaak als hard en manipulatief gezien en niet (zoals mannen in dezelfde situatie) doelgericht en charismatisch. Gelukkig wordt deze geschiedenis stukje bij beetje herschreven. Dit door bijvoorbeeld kritisch te kijken naar 20e-eeuwse toneelteksten om vrouwen uit de theatergeschiedenis, zoals Moeder Courage, van een nieuwe kant te belichten.
Mutter Courage und ihre Kinder is een Duitse oorlogskroniek die vlak na de Tweede Wereldoorlog is geschreven door Bertolt Brecht. Het is een toneeltekst dat gaat over een moeder en haar drie kinderen die zich midden in de Dertigjarige Oorlog (1616-1648) bevinden. Moeder Courage is marketentster en volgt met haar kar de legertroepen om zo benodigdheden aan de soldaten te kunnen verkopen. Samen met haar twee zonen en haar dochter gaat ze helemaal op in dit nomadische koopmansleven en dwaalt ze over slagvelden en legerkampen. Het gezin zit vlak op de oorlog en het geweld dat daarmee gepaard gaat. Het stuk volgt de familie over het verloop van meerdere jaren. In losjes verbonden scènes worden de excellente handelsvaardigheden van Moeder Courage benadrukt, maar naast goede verkooptrucs toont het stuk ook hoe Courage haar kinderen op gruwelijke wijze verliest. De ene zoon wordt soldaat in het leger, een staatsverplichting die hij niet overleeft, de andere zoon wordt opgepakt door vijandelijke troepen en onrechtvaardig vermoord en de jongste dochter wordt doodgeschoten door de oppositie. Aan het einde van het stuk blijft Moeder Courage alleen achter. Ze pakt dan haar kar weer op en trekt verder, het leger achterna. De oorlog is nog niet voorbij en dus haar werk ook niet, zo suggereert het stuk.
In tijden van oorlog is aardig zijn een privilege
Moeder Courage is een omstreden personage door haar contrasterende handelingen en haar verdachte beweegredenen. Af en toe lijkt het alsof Courage maar weinig geeft om haar kinderen, terwijl ze zich op andere momenten juist heel beschermend opstelt. Toen ik op de universiteit voor het eerst kennismaakte met het stuk en de personages, werd duidelijk gemaakt dat het titelpersonage een egoïstische opportunist was dat haar kinderen de dood in joeg; een slechte moeder die meer bezig was met haar handeltje dan met haar gezin. Dit was een interpretatie die ik klakkeloos overnam en waartegen ik mij pas kritisch kon verhouden toen ik de tekst een paar weken geleden nog een keer las, maar nu echt. Opeens kon ik Moeder Courage plaatsen in de lange lijst van gestereotypeerde en onbegrepen vrouwelijke theaterpersonages. Courage past perfect tussen Medea, Lady Macbeth, Antigone en de vele andere vrouwen die zijn geschreven, geïnterpreteerd en beoordeeld door mannen, met alle misogyne gevolgen van dien. Gelukkig is al decennialang ons feministisch bewustzijn het theater ter verantwoording aan het roepen en daarmee aan het veranderen. Maar mijn hernieuwde kennismaking met Moeder Courage maakt wel duidelijk hoe groot de obstakels zijn die nog overwonnen moeten worden.
Op dit gebied wordt gelukkig hard aan de weg getimmerd. Zo gaat Het Nationaal Theater (HNT) binnenkort de planken op met Brecht. Onder regie van Liesbeth Coltof wordt het script getransformeerd tot een protest (aanklacht? Ja) tegen het grotere systeem van oorlogsvoering. Het is een voorstelling over ‘de kleine mensen die de speelbal zijn van de generaals’, zo zegt de regisseur tijdens een repetitie die ik begin maart heb mogen bijwonen. Coltof zelf is nauw verbonden met de situatie en slachtoffers in Gaza. Ze doet daar veel met Theatre Day Productions, een organisatie die theater en creativiteit gebruikt om Palestijnse oorlogsslachtoffers te helpen. Door middel van performance willen ze mensen helpen hun stem te vinden en ze daarmee een veilige uitlaatklep bieden. De ervaringen die Coltof daar heeft opgedaan en de ellende die ze daar heeft gezien, zijn een grote reden geweest om de oorlogs-kritische tekst van Brecht op te gaan voeren hier in Nederland. ‘Wie denk je dat je bent dat je over het leven van anderen mag beschikken?’ zegt Coltof tegen haar acteurs wanneer ze met z’n allen rondom een tafel zitten. Het gevoel van ongeloof en boosheid jegens het systeem waaraan oorlogsslachtoffers onderworpen zijn, wil de regisseur haar acteurs graag meegeven wanneer ze de vloer opgaan. In de kern is de productie van Coltof een aanklacht tegen een levensverwoestende en onmenselijke situatie waarin miljoenen mensen over heel de wereld zich op dit moment bevinden.
Het personage van Moeder Courage binnen deze voorstelling is gebaseerd op de vrouwen die Coltof heeft ontmoet tijdens haar verblijf in Gaza. Selm Merel Wenselaers, de dramaturg van de productie, vertelt dat hun Moeder Courage gebaseerd is op de moeders van nu die zich in oorlogssituaties bevinden en daarin niet alleen zichzelf proberen te beschermen, maar ook hun kinderen. Courage is een belichaming van de moeders in Gaza, Oekraïne, Soedan, Congo, Haïti, Afghanistan en ga zo maar door. De harde manier waarop Moeder Courage handelt, laat zien dat een oorlog niet overleefd kan worden door enkel lief te hebben. In tijden van oorlog, zo stelt Wenselaers, is aardig zijn een privilege. Een zachte hand en een troostende knuffel weren geen kogels af.
Dit is voor Het Nationaal Theater de reden waarom Courage zo principieel en doelgericht is: met haar harde uitspraken en onsympathieke acties doet ze er alles aan om haar kinderen te beschermen. Het tragische van het verhaal is dat dit uiteindelijk niet lukt. De blaam hiervoor ligt echter niet bij Moeder Courage, maar bij het grotere systeem, bij de powers that be die het leven van zovelen verwoesten. Moeder Courage is een beschermende, intelligente en ondernemende vrouw. Ze is niet vriendelijk en niet zachtaardig, maar dit maakt haar geen slechte moeder. Moeder Courage is een moederbeer die bereid is te vechten voor haar kinderen tot de dood erop volgt.
Moeder Courage van Het Nationaal Theater is te zien in theaters door heel Nederland van 15 april tot 13 juni.
Babel Magazine 