De vele gezichten van Oudemanhuispoort

Tekst door Dominique Seelen

Een aantal weken geleden raakte ik tijdens mijn college op Oudemanhuispoort aan de praat met een Griekse uitwisselingsstudente. Een van de eerste dingen die ze me geschrokken vroeg was: ‘Why is this building so hidden? Are all the buildings of the UvA so hard to find?’ Ik biechtte op dat ik eigenlijk niets wist van ons collegegebouw, laat staan van zijn rijke geschiedenis.

Oudemannen- en vrouwenhuis

Het begint al bij de naam: waarom heet het eigenlijk Oudemanhuispoort? Hiervoor moeten we terug naar ca. 1600. Het terrein van de Oudemanhuispoort was toen – je kan het je bijna niet voorstellen in hartje Amsterdam – een boomgaard. Met behulp van een loterij werd deze groene oase omgetoverd tot een oudemannen- en vrouwenhuis. In dit soort tehuizen konden armere mannen en vrouwen ouder dan zestig hun oude dag slijten.

Bij de opening van Oudemanhuispoort namen zo’n honderd mannen en vrouwen hun intrek. Hoewel oudere mensen wellicht niet het imago hebben van losbollen en feestbeesten, werden ze toch goed in de gaten gehouden. Het hoofdgebouw, recht tegenover de ingang, was namelijk gereserveerd voor de regenten en regentessen. Zij hielden een oogje in het zeil en deelden straffen uit bij ongewenst vrouwenbezoek of opschudding door dronken bewoners.

Aan de rechter- en linkerhand bevonden zich de vleugels waar de mannen en vrouwen vertoefden. De appartementen op de eerste verdieping werden met elkaar verbonden middels een bovengalerij. Op de binnenplaats werden ook tuinen aangelegd die een chique ambiance creëerden. 

Vooraanzicht van het gebouw in 1663 

Franse dramatiek

Hoewel het oudemannen- en vrouwenhuis in de zeventiende eeuw al enige grandeur uitstraalde, werd dat in de tweede helft van de achttiende eeuw nog wat aangedikt. Naar ontwerp van Pieter Rendorp, de burgemeester van Amsterdam in die tijd – en tevens autodidactisch architect – werd er een flinke renovatie uitgevoerd. De bestaande gebouwen bleven bestaan, maar de bovengalerijen verdwenen. Het exterieur werd geüpdatet en de binnentuinen werden strakker aangelegd. En dat alles met een flinke dot Parijse dramatiek: grandioze gevels, chique grijze daken en een binnentuin à la Versailles. Met de aanbouw van de extravagante poorten aan de Oudezijds Achterburgwal en de Kloveniersburgwal, was het plaatje compleet.Ook werd bij de ingang aan de zuidzijde een overdekte galerij gebouwd met winkelkasten erin. De in totaal achttien winkelkasten boden voor ieder wat wils: van goud tot zilver en van boeken tot andere prullaria. Drie van deze winkelkasten werden zelfs gebruikt als slaapplek voor de verkopers – over tinyhouses gesproken. 

Ziekenhuis, school, museum en ga zo maar door

Oudemanhuispoort benadrukte nog maar eens dat Amsterdam een stad was die zorgde voor haar armere en oudere inwoners. Maar in 1828 was het voorbij met de liefdadigheid. Het gebouw werd in de jaren daarna gebruikt voor een ratjetoe aan doeleinden. Zo functioneerde het als cholera-hospitaal en heeft de Koninklijke Academie van de Beeldende Kunsten er een tijdje gehuisvest. Zelfs basisschoolleerlingen hebben er tijdens een saaie rekenles nog door het raam naar buiten gestaard.Pas aan het eind van de achttiende eeuw kwam Oudemanhuispoort voor een deel in handen van de Universiteit van Amsterdam. Ze deelde het gebouw met Museum van der Hoop. Hoewel die naam ons tegenwoordig weinig zegt, is dat niet terecht. Museum van der Hoop werd opgericht als ode aan de Amsterdamse bankier Adriaan van der Hoop. Als fervent kunstverzamelaar had hij door de jaren een enorme collectie opgebouwd. Na zijn dood schonk hij alle werken aan de gemeente Amsterdam, die toen besloot de muren van de Oudemanhuispoort van top tot teen vol te hangen met alle schilderijen. En dit waren niet zomaar schilderijen. Zo bevatte de collectie het beroemde Joodse Bruidje van Rembrandt en de Brieflezende vrouw van Vermeer. Hoe bijzonder eigenlijk, dat studenten – waaronder ikzelf – dagelijks hun colleges volgen in hetzelfde gebouw waar een paar eeuwen terug schilderijen hingen van Nederlands grootste kunstschilders. 

Vernieuwing na vernieuwing

Ondanks de indrukwekkende collectie, legde het museum al snel het loodje. In 1885 kwam Oudemanhuispoort dan volledig in bezit van de UvA. Zij drukte gelijk haar stempel op het gebouw door een indrukwekkende aula te bouwen. Deze plechtige zaal (zoals te zien op de afbeelding) werd gebruikt voor oraties en promoties. Zeventig jaar na de bouw waren er echter meer studenten dan de aula aankon. Daarom werd de chique zaal neergehaald en vervangen door de sobere centrale hal zoals we die nu kennen. En hoe anders ziet het er nu uit dan vroeger: het koffiebarretje en de Amsterbammetjes zouden in de imposante negentiende-eeuwse aula ondenkbaar zijn.

 De aula in 1910 (Emrik en Binger, Stadsarchief Amsterdam)

In verloop van tijd gaf de UvA opdracht om vele bijgebouwen uit de grond te stampen. Neem bijvoorbeeld ‘De Schaats’. Dit is het bijgebouw aan de kant van de Kloveniersburgwal, geheel in stijl van de Amsterdamse School. Vanwege de kenmerkende asymmetrische en oplopende ramen aan de buitenkant van het gebouw, kreeg het al snel zijn bijnaam (zie de afbeelding). 

Heden en verleden

Alle renovaties, bijgebouwen en aanpassingen hebben uiteraard gezorgd voor een totaal andere aanblik van Oudemanhuispoort. Toch zijn sommige dingen ook onveranderlijk gebleven. De carré-vormige binnentuin heeft bijvoorbeeld nog precies dezelfde vorm als in 1600. En ook het schattige boekenmarktje tussen de ingangspoorten houdt al sinds 1876 het hoofd boven water. Zo zijn heden en verleden nog steeds met elkaar verbonden.  

Er is er maar een zoals Oudemanhuispoort

De UvA heeft vele campussen verdeeld over Amsterdam, maar Oudemanhuispoort spant toch wel de kroon als het gaat om historie en authenticiteit. De Faculteit Rechtsgeleerdheid, die Oudemanhuispoort als eerste bezat, is inmiddels verhuisd naar Roeterseilandcampus. Net als Sciencepark is deze campus heel modern – daar werkt de airco wel en hebben de ramen dubbel glas. Maar toch. Ik ben misschien biased als frequent bezoeker van Oudemanhuispoort, maar het blijft bijzonder om als student Geesteswetenschappen je voetsporen achter te laten in zo’n historisch gebouw. Deze tekst is gebaseerd op een reconstructie van de Oudemanhuispoort, uitgevoerd door het 4D Research Lab van de UvA, te vinden op de site van de Amsterdam Humanities Hub (AHH). Voor meer informatie en foto’s: Reconstructie Oudemanhuispoort – Amsterdam Humanities Hub of scan de qr-code bij de ingang van Oudemanhuispoort.