De artistieke waarde van onze aarde

Tekst door Dominique Seelen, beeld door Winonah van den Bosch

Almere heeft op zijn zachtst gezegd niet echt een positief imago. Toch zijn er vele onontdekte pareltjes te vinden. Een daarvan is het heuse cirkelbos. Ik ontdekte dat dit bos behoort tot Hollandse land art. Dit kunstgenre kent kunstwerken in allerlei soorten en maten die verspreid zijn over heel Nederland. Om hiermee kennis te maken, maken we een rondje langs een aantal intrigerende – en cirkelvormige – land art-kunstwerken.

Korte geschiedenis

In de bewogen jaren 50 en 60 werden kunstenaars zowel geconfronteerd met de meest vooruitstrevende als de meest weerzinwekkende gebeurtenissen. Denk bijvoorbeeld aan de eerste vlucht naar de ruimte die plaatsvond tegen de achtergrond van de Vietnamoorlog. Noord-Amerikaanse kunstenaars in deze tijd wilden van de gebaande paden afwijken en besloten hun canvas – letterlijk – uit te breiden. De natuur was niet langer alleen maar een inspiratiebron, maar werd onderdeel van het kunstwerk. Het canvas werd vervangen door alles wat maar te vinden is in de natuur. Thema’s als vervuiling, een nieuw perspectief op de aarde en de rol van de mens in de natuur werden aan de kaak gesteld.

Deze vernieuwende artistieke uiting was bovendien een radicaal statement tegen de commercialisering van kunst. Vanaf de jaren 50 verschoof de nadruk van kunde en originaliteit naar verkoopbaarheid en populariteit. Kunstwerken werden in chique vitrines opgesloten waar alleen de elite toegang tot had. De toegankelijkheid van kunst nam hierdoor drastisch af. Door de natuur als kunstwerk in te zetten kon deze verkoopbaarheidsboom worden verhinderd. Een speciaal aangelegd cirkelbos in een expositiezaaltje plaatsen wordt immers knap lastig. Kenmerkend voor land art – ofwel landschapskunst – is dat het draait om de ervaring. Het kunstwerk voert namelijk een dialoog met de aanschouwer. Hierbij staan geur, kleur, textuur en geluid centraal. Zo geeft het zachte getik op de lenteblaadjes wanneer het regent een kalmerend gevoel, terwijl een uitgedroogde bodem na een warme zomer zich stug verzet tegen het gewicht van je voetstappen. Ook is het kunstwerk vaak onderhevig aan verandering, afhankelijk van hoe de natuur zich gedraagt. Na een storm liggen afgebroken takken levenloos op de grond, en maken landschapskunstwerken in de zee een bulderend geluid als de wind de kop opsteekt.

Vanaf de jaren 70 deed land art haar intrede in Nederland. In 1969 organiseerde het Stedelijk Museum Amsterdam de tentoonstelling Op Losse Schroeven. Dit was een van de eerste keren dat land art in de schijnwerpers werd gezet. De daaropvolgende jaren doken kunstwerken uit deze stroming als paddenstoelen op uit de grond, met als resultaat vierenvijftig landschapskunstwerken verspreid over ons hele land. En als inwoner van de polder mag ik extra trots zijn, want nergens in de wereld staan zoveel landschapskunstwerken bij elkaar als in Flevoland. Maar ook andere provincies hebben intrigerende kunstwerken in de aanbieding. Van ecokathedralen en lichtpoorten tot drijvende tuinen en viskringlopen: je kan het zo gek niet bedenken. 

Tegenwoordig ligt er steeds meer nadruk op onze ecologische voetafdruk. Dreigende berichten over de aarde die er steeds slechter aan toe is vliegen ons om de oren. Het mooie van deze kunstvorm is echter dat we het bewustzijn van onze voetafdruk op een heel andere manier ervaren. We aanschouwen de schoonheid van de natuur en ervaren hoe ze ons een verhaal vertelt. Ook dit vergroot het bewustzijn van onze relatie met de natuur, maar dan wel op een hoopgevende en niet op een angstaanjagende wijze. Om je nieuwsgierigheid hiervoor aan te wakkeren, neem ik je mee langs een aantal bijzondere kunstwerken.

 Drenthe

In 1971 belandde de beroemde Amerikaanse land art-kunstenaar Robert Smithson in het Drentse dorpje Emmerschans. Hier ligt een voormalige zandmijn die Smithson heeft omgetoverd tot het kunstwerk genaamd Broken Circle. Het werk heeft een soort yin-yang vorm met een inham in de kust en een uitstulping op het water. Tijdens de werkzaamheden om het kunstwerk te vervaardigen, stuitte Smithson op een grote zwerfkei. Het bleek onmogelijk te zijn deze te verplaatsen. Smithson omarmde dit ‘probleem’ en gaf er een poëtische draai aan. Hij beschreef de steen als ‘een waarschuwing van de ijstijd’. Naast de Broken Circle heeft Smithson een heuvel aangelegd in de vorm van de toren van Babel. Als je de berg oploopt, is het zicht op de cirkelvormige inham nog mooier. 

Na de vervaardiging van dit landschapskunstwerk was het de vraag of het behouden zou worden of dat de natuur het mocht overnemen. Op dringend verzoek van Smithson om het werk in stand te houden, schonk hij het kunstwerk aan ‘Nederland en de Nederlandse burgers’. Hoewel dit een mooi gebaar was, werd de verantwoordelijkheid voor het onderhoud steeds op verschillende bordjes geschoven. Na veel gesteggel zijn er werkzaamheden uitgevoerd om de volledige erosie van het werk te voorkomen. Zo heeft de natuur het kunstwerk niet overtroffen, maar zijn ze – met een helpende hand – nog steeds in dialoog. 

Gelderland

Vanuit Emmen zakken we een stukje naar het majestueuze Kroondomein het Loo. Dit landgoed ligt ten noordwesten van Apeldoorn, en is het grootste landgoed van Nederland. Dit tienduizend hectare grote gebied bestaat uit heide, bossen en landbouwgrond. Marinus Boezem – een van de grondleggers van de conceptuele kunst uit de jaren 60 – werd de mogelijkheid geboden hier een landschapskunstwerk te vervaardigen. Tussen de bomen in het bos plaatste Boezem veertig boomstronken van brons op een betonnen fundering. Het patroon waarin de bronzen stronken werden geplaatst is niet willekeurig: gezamenlijk vormen ze de plattegrond van de kathedraal van Reims. Boezems kunstwerk, genaamd De Kathedraal, heeft ook een broertje genaamd de Groene Kathedraal. Dit is een bos in Flevoland, bestaande uit 178 populieren die zijn aangeplant in hetzelfde patroon als de bronzen boomstronken in het Loo. 

Brabant

Nog iets zuidelijker, komen we een ander bijzonder landschapskunstwerk tegen: De Wassende Maan. Dit kunstwerk ligt in de Biesbosch en is gemaakt door de Nederlandse kunstenaar Paul de Kort. Dit labyrint in het water symboliseert het ‘waterstaatkundig doolhof’ van Nederland. Gezien een belangrijk deel van de geschiedenis van ons landje draait om waterhuishouding, wilde de Kort een werk maken dat onze zoektocht naar de balans met het water weergeeft. Het labyrint is een metafoor voor het doolhof van alle keuzes en doodlopende paden die de mens tegenkomt in zijn zoektocht naar de balans met het water. 

Het feit dat het kunstwerk steeds verandert door de stand van het water, is weerspiegeld in de naam van het werk. Zoals de vorm van een wassende maan verandert in een volle maan, laat het water sporen achter die een metamorfose van het labyrint veroorzaken. De zuiderlingen zijn trots op dit staaltje conceptuele kunst en hebben meerdere fiets- en wandelroutes aangelegd. Op die manier is een dagje in de Biesbosch prachtig te combineren met een bezoekje aan dit mysterieuze labyrint. 

Noord-Holland

Ook in Amsterdam is een kunstwerk van Marinus Boezem te vinden: Het Observatorium. Dit kunstwerk, gelegen in het Buikslotermeerpark, bestaat uit een granieten cirkel waarop een granieten stoel geplaatst is. Deze zitplaats is geïnspireerd op de Chaise Longue van de architect Le Corbusier, die tevens de inspiratiebron was voor de wijk die het park omringt. Vanuit de stoel kan je de hemellichamen in alle rust aanschouwen. Voor de echte liefhebbers is er in de granieten cirkel zelfs een kaart van de Melkweg en de Noordelijke sterrenhemel te zien. Boezem hoopt met dit werk te bereiken dat de bezoekers zich verwonderen over de schoonheid en het goddelijke van alles dat zich aan onze hemel bevindt. 

Flevoland

En dan ten slotte een kunstwerk gelegen in het meest land art-artistieke gebied van Nederland. In het zuiden van Almere ligt een jong en rechtlijnig polderbos dat wordt onderbroken door cirkelvormige bosvakken. Deze bosvakken vormen samen het cirkelbos. Verspreid over het cirkelbos liggen tien verschillende kavels die door verschillende kunstenaars onder handen zijn genomen. Het idee is dat elke kamer een andere kijk geeft op de groei, verandering en schoonheid van het bos. De namen van deze boskamers, zoals Zalm in Blik en Vlierbessenbloesembos weerspiegelen de creativiteit van de kunstenaars. Het hoogtepunt (letterlijk) van het museumbos is Almere Boven. Na een klim van zo’n dertig meter biedt deze uitkijkberg uitzicht over de hele polder. 

Hoewel ik zelf nog geen enkel landschapskunstwerk heb bezocht, ben ik geïnspireerd geraakt door de manier waarop kunstenaars hun artistieke verbeelding laten samensmelten met de liefde voor de natuur. Het zijn geen dreigementen of afschuwelijke beelden van vervuiling en vernietiging, maar het is de schoonheid van de natuur die de boventoon voert. Misschien is juist dat wel hetgeen dat we nodig hebben om echte verandering in onze relatie met de natuur teweeg te brengen.