Tekst door Hannah Born, beeld door Nine van der Louw
De draaischijf is al heel wat keren rondgegaan in theaters overal ter wereld. Van iconische musicals tot kleinschaliger vlakkevloertheater: de draaischijf als onderdeel van het decor laat zich niet beperken tot een genre of specifieke theaterbranche. Het cirkelvormige mechaniek is al duizenden keren ingezet en is een klassieker wanneer het gaat over theaterdecors. Maar wat maakt de draaischijf nou zo aanlokkelijk om te gebruiken, en welke betekenis heeft dat ding nou eigenlijk?
Het gebruik van een draaiende schijf op het toneel gebeurde voor het eerst in 1729 door de Japanse toneelschrijver Nakimi Shozo. De toneelmaker gebruikte het draaiend mechanisch platform om op makkelijkere manier decoronderdelen te kunnen bewegen tijdens een opvoering. Zo konden theatervoorstellingen meerdere toneelaanzichten gebruiken zonder tussendoor om te hoeven bouwen. In deze beginjaren werd de draaischijf nog handmatig rondgedraaid door toneelknechten. Het duurde meer dan een eeuw voordat de draaischijf de westerse wereld bereikte: pas vanaf 1868 stond Japan open voor handel met Europese landen, met een culturele uitwisseling tussen de twee gebieden als gevolg. De Duitser Karl Lautenschlager en zijn productie van Mozarts opera Don Giovanni in 1896 was het eerste westerse theatrale gebruik van de draaischijf. Na Lautenschlager nam de populariteit van de draaiende cirkel snel toe. Zo werd het ding een essentieel decoronderdeel voor Shakespeareaans theater. De Engelse auteur was toen zelf al lang dood, maar de draaischijf bleek een uitermate geschikt hulpmiddel voor de 19e-eeuwse regisseurs die de vele verschillende locaties van zijn stukken in hun voorstellingen wilden verwerken.
Ook in het huidige theaterlandschap draait de schijf nog steeds rondjes. Er zijn vele iconische musicals die gebruikmaken van draaischijven. Een paar voorbeelden zijn het Franse stuk Les Misérables en de Amerikaanse hiphop-musical Hamilton. Ook is er muziektheater waar niet het podium, maar het publiek ronddraait tijdens de voorstelling. Denk aan de musical Cats, of de Nederlandse klassieker Soldaat Van Oranje.
Hoewel het ding altijd hetzelfde rondje draait, kan de betekenis ervan alle kanten op gaan
De manier waarop de draaischijf wordt gebruikt en ingezet zegt meteen iets over de betekenis van het mechanisme. Volgens scenograaf Wikke van Houwelingen, deel van het ontwerpduo Marloes en Wikke, kan een draaischijf staan voor, en gebruikt worden als tijdskatalysator. Het continue ronddraaien van de cirkel representeert de immer voortschrijdende tijd en hoe het verleden, heden en de toekomst oneindig in elkaar overvloeien. Een voorbeeld hiervan is de enscenering van het theaterstuk Het Achtste Leven (Voor Brilka) van Theater Oostpool, een familie-epos over zes generaties van 1900 tot nu. In dit stuk representeert de draaischijf niet alleen de continuïteit van het leven, maar ook de onophoudelijke herhaling van de geschiedenis. Daarnaast kan, zo zegt Van Houwelingen, de draaischijf ook gebruikt worden als ruimteveranderaar. Een voorstelling die dit goed weerspiegelt is Het lief en leed in het leven van de giraf van de Toneelmakerij, waarin de draaischijf helpt met het verbeelden van de verschillende plekken waar de personages langskomen in de loop van de reis die ze aan het maken zijn. De draaischijf is op die manier een methode om van ruimte te wisselen zonder het kijkbeeld van de toeschouwer te verstoren. De draaischijf kan in een voorstelling ook gebruikt worden als een overheersende en onderdrukkende factor. De perfectie en symmetrie van de mechanische cirkel heeft iets onoverwinnelijks en beklemmends tegelijkertijd, zeker wanneer de draaischijf het meest aanwezige decoronderdeel is, maar tegelijkertijd niet heel het podium omvat. De personages zitten vast in een ruimte – in een cirkel – die nooit zal veranderen en ze nooit de ruimte zal geven die ze nodig hebben. Pas wanneer ze bewust van de draaischijf afstappen, kunnen ze loskomen van deze wereld. Maar wat zich buiten de draaischijf bevindt, is meer een vraag dan een weet.
De draaischijf is dus een heel dynamisch en divers instrument in het theater. Hoewel het ding altijd hetzelfde rondje draait, kan de betekenis ervan alle kanten op gaan. De hierboven genoemde betekenissen zijn maar een paar voorbeelden van de duizend-en-één verschillende thematieken en motieven die het decorobject kan representeren. In ieder geval hebben alle voorstellingen die gebruikmaken van deze mechaniek iets met elkaar gemeen: de draaischijf is altijd te zien en heeft daardoor altijd betekenis. Of de cirkel aan of uit staat, naar links of naar rechts draait, langzaam of snel beweegt: het is allemaal relevant voor de boodschap die de voorstelling overbrengt of probeert over te brengen. Deze dominante aanwezigheid van de draaischijf zorgt ervoor dat regisseurs en scenografen er soms vanaf moeten zien om het ding werkelijk te gebruiken. Een voorstelling die op dit moment door het land toert en oorspronkelijk ook gebruik zou maken van de draaischijf is A Beauteous Evening, Calm And Free van De Warme Winkel, zo vertelt scenograaf André Pronk. De draaischijf moest in deze voorstelling helpen met het creëren van handelingen voor de personages en ook de mogelijkheid bieden voor ongeziene op- en afgangen. Uiteindelijk is dit toch niet doorgegaan en heeft het stuk een volledig andere scenografische route ingeslagen. De draaischijf is dus een leuk idee, maar wordt lang niet altijd gerealiseerd. Het grote ronde object is voor de ene voorstelling een verademing en voor de ander een verstikking.
Daarnaast zijn er ook budgettaire redenen voor het wel of niet gebruiken van een draaischijf, zo laat scenograaf Liesje Knobel weten. Een draaischijf is namelijk een erg zwaar en ingewikkeld object om te vervoeren. Voor kleinere theatergezelschappen is het daarom een erg dure en vaak hachelijke onderneming om zo’n draaischijf te gebruiken in een voorstelling. Voor- en nadelen daargelaten: de draaischijf blijft een razend populair decoronderdeel. Het ding is niet heel vernieuwend, zo beaamt ook André Pronk, maar het is niet zonder reden een scenografische klassieker. Ook als toeschouwer is het nooit saai om naar te kijken. De draaischijf is al een oneindige hoeveelheid keren gebruikt en zal niet snel weg te denken zijn uit ons theaterbeeld maar zoals Wikke van Houweling zo mooi zegt: ‘Je moet er wel je eigen draai aan geven.’
Babel Magazine 