Tekst door Tamar Smalbrugge, beeld door Eeva Kriek
De Propagandist is een productie van Docmakers en gaat op 16 november om 20:00 in première op IDFA in Koninklijk Theater Carré. De documentaire is vanaf 27 maart te zien in de bioscoop.
Inmiddels is De Propagandist tijdens de Awards Ceremony in ITA bekroond met de IDFA Award for Dutch Best Film.
In De Propagandist onderzoekt Luuk Bouwman aan de hand van niet eerder gepubliceerde interviews, familiefilms en propagandafilms de beweegredenen van filmmaker Jan Teunissen: de man die als hoofd van de NSB Filmdienst, de SS Filmdienst en leider van het Filmgilde de Nederlandse filmwereld domineerde tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ik ging met Luuk in gesprek over zijn nieuwe documentaire.
Terwijl Luuk Bouwman – winnaar van zowel het documentaire stipendium als de IDFA prijs voor beste Nederlandse film met Gerlach – druk bezig is met de montage van zijn nieuwe documentaire De Propagandist, gaan Eeva en ik op een zondagmiddag langs op zijn werkplek. Op zondagochtend wordt mij al een werkversie opgestuurd, die ik uiteraard direct bekijk. Niet veel later staan Eeva en ik bij Luuk voor de deur.
Hoe kwam het verhaal van Jan Teunissen op jouw pad?
‘Er kwam via een buurman van mijn schoonmoeder een cd met een interview van Wouter Lutkie (1887-1968, red.) – de fascistische priester – mijn kant op. Hij kwam ook aan bod in mijn vorige documentaire (Allen Tegen Allen, red.). Ik vond het jammer dat ik pas van die cd afwist toen Allen Tegen Allen al af was. Lutkie was al oud en haast onverstaanbaar. Toch intrigeerde het me. Tijdens mijn zoektocht naar de afkomst van deze fragmenten, vond ik een ander interview met Jan Teunissen. Ik herkende die naam ergens van… In Allen Tegen Allen zaten ook fragmenten uit zijn NSB-films. Toen ben ik met researcher Rik Binnendijk die banden gaan zoeken. Ze bleken bij Beeld en Geluid te zijn, en moesten zelfs nog worden gedigitaliseerd. Teunissen bleek in de jaren 60 voor wel 9 uur lang geïnterviewd te zijn over wat hij zelf in de oorlog had gedaan. Daaruit ontstond De Propagandist. Het voelde als een logisch vervolg op Allen Tegen Allen. Die film was vrij breed. Een van de interessantste thema’s daaruit vond ik propaganda. Daar wilde ik op doorgaan.’
Wat maakt propaganda zo interessant?
‘Veel van de leidende figuren bij het nationaalsocialisme waren oorspronkelijk propagandisten. Velen hadden van oorsprong een artistieke achtergrond. Kunstenaars zijn instrumenteel geweest in het vormgeven van de propaganda. Uiteindelijk heeft de door hen gemaakte propaganda een essentiële rol gespeeld in de Tweede Wereldoorlog. De grens tussen documentaire en propagandafilm is soms best vaag. Dat maakt het voor mij als documentairemaker ook zo interessant.’
Hoe verhoud jij je als documentairemaker tot de werkelijkheid
‘Als documentairemaker probeer je denk ik te reflecteren op de realiteit, in plaats van de realiteit vorm te geven. Een propagandist probeert als het ware een nieuwe realiteit tot stand te brengen, of in stand te houden, door bepaalde ideeën te verspreiden. Propaganda is vaak bewust manipulatief. Toch is het lastig om die grens te bewaken als je documentaires maakt. Zeker als het over politieke thema’s gaat. Je neemt je eigen ideeën toch mee. Het is subjectief. Deze film gaat over Teunissen. Maar is het dan het échte verhaal van Teunissen? Het blijft toch mijn visie op hem. Teunissen maakte nationaalsocialistische propaganda. Ik wilde tijdens het maken voorkomen dat het een doorgeefluik kan worden van extreme ideeën. Je draagt een verantwoordelijkheid als documentairemaker en soms pleegde ik censuur op het materiaal. Het is een balans, want je wil ook laten zien hoe erg of extreem iets was. Soms grijp je in, maar je moet de kijker ook serieus nemen, en ervan uitgaan dat zij zelf kunnen bedenken wat ze ergens van vinden.’
Je draagt een verantwoordelijkheid als documentairemaker en soms pleegde ik censuur op het materiaal.
Vind jij Jan Teunissen uiteindelijk eerder een opportunist of een ideoloog?
‘Hannah Arendt (Hannah Arendt leefde van 1906 tot 1975 en was een Duitse-Joodse politieke theoreticus, bekend om haar analyses van macht, totalitarisme, en de aard van het kwaad, red.) beschreef goed hoe de elite binnen de nationaalsocialistische beweging vaak niet uit ideologen bestond. Het waren mensen die zich aansloten vanuit carrièrisme. Gaandeweg ontdekten ze pas wat erbij kwam kijken. Ik denk dat dat met Teunissen ook het geval was. Begrijp me niet verkeerd: hij was antisemiet. Dat komt ook echt wel naar voren. In het interview merk je vooral dat Teunissen verantwoordelijkheid ontwijkt. Hij vond gewoon dat hij films moest kunnen maken, linksom of rechtsom. Hij klinkt conformistisch, alsof hij denkt: anders doet iemand anders het. Maar Teunissen heeft de NSB filmdienst geprofessionaliseerd en het bereik ervan vergroot: de films van de NSB zijn door miljoenen mensen gezien. Hij heeft dus echt een aandeel gehad, en neemt daar geen verantwoordelijkheid voor. Aan de andere kant was hij ook maar een radertje in de machine, en werd veel door de Duitsers bepaald. Als iemand anders geschikter was, zou hij direct zijn vervangen. Zijn antwoord op de vraag waarom hij doorging met zijn collaboratie tijdens de Jodenvervolging is huiveringwekkend: “Ik kon toch al niet meer terug, want ik was toch al de sigaar geweest.” Dat vind ik tekenend voor hem: het laat zien hoe extreem egoïstisch hij was.’
Veel filmmakers bleven na de oorlog stil over hun betrokkenheid bij de propagandafilms. Hoe verklaar jij het dat die stilte niet écht werd doorbroken?
‘Nou, Teunissen is natuurlijk wel veroordeeld. Maar vele anderen inderdaad niet. De films van veel van die filmmakers kwamen niet ter sprake in de rechtszaken en vergeleken met de kopstukken van de NSB waren ze ook gewoon niet zo bekend. Hun daden vonden plaats achter de schermen.. Door die anonimiteit konden ze ook na de oorlog gewoon weer films maken. Dat vind ik kwalijk. Je verzwijgt gewoon een deel van de geschiedenis om een reputatie te beschermen. Je kan daar dan over discussiëren: was het aandeel van die – vaak jonge – filmmakers niet heel klein in vergelijking met andere oorlogsmisdadigers? Maar dat gesprek is er nooit geweest. Verschillende makers bouwden na de oorlog grote bedrijven op die bedrijfs- en reclamefilms gingen maken voor multinationals. Één van de betrokken filmmakers staat aan de basis van mediatrainingen voor politici in Nederland. Er was weinig interesse voor hun verleden, dat werd simpelweg verzwegen.
Hoe verklaar je dit?
‘Na de oorlog is vooral het verhaal van het verzet heel groot geweest. Dat heeft doorgewerkt in de cultuur: musicals tot boeken. Die heldenverhalen zijn publieksfavorieten. Maar het is wel slechts één kant van het verhaal. Over de collaboratie in Nederland hoor je misschien minder. Terwijl die voor de deportaties vanuit Nederland essentieel zijn geweest. Ook het aantal vrijwilligers vanuit Nederland dat naar de SS ging was groot, zeker in vergelijking met andere Europese landen. Dit is echt niet onbekend, er zijn zeker mensen mee bezig geweest. Maar het is misschien een verhaal dat we minder graag over onszelf vertellen. ’
En wat maakt dat propaganda hierin zo’n belangrijke rol speelt?
‘Die films werden door veel mensen gezien. Ik heb vaak gehoord dat er werd gelachen om die NSB-propaganda films in de bioscopen. Ze zouden in ieder geval niet serieus zijn genomen. En dat lachen zal ook wel gebeurd zijn, maar tegelijkertijd is dat misschien ook een verhaal dat ons wel goed uitkwam. Alsof wij daar als Nederlanders boven stonden. Terwijl de bioscopen nooit zo druk zijn geweest als in de oorlog.’
Hoe zie jij de rol van propaganda vandaag de dag, en in hoeverre denk je dat dit te vergelijken is met wat je in De Propagandist laat zien?
‘Democratische processen worden nog steeds – en misschien zelfs meer dan vroeger – flink door propaganda beïnvloed. Het idee is vaak dat politieke agenda’s worden bepaald door wat er bij de mensen leeft. Er moet een voedingsbodem voor zijn. Maar de geschiedenis laat zien dat die voedingsbodem kan worden gecreëerd. Propaganda wil de publieke opinie manipuleren om invloed en macht te verweven. Is het dan: de politicus die zegt wat ‘de mensen’ denken – of juist ‘de mensen’ denken wat de politicus zegt? De realiteit volgt de mythes en de fictie. In die zin is propaganda levensgevaarlijk. En als je kijkt naar de archiefbeelden die we in De Propagandist laten zien, kan ik me best voorstellen dat mensen daar ontvankelijk voor waren. Vandaag de dag zie je dezelfde mechanismen.’
Maakt dat de film ook zo relevant nu?
‘Ja, misschien. Ik wilde in de eerste plaats een soort ‘spiegel van Holland’ maken die inzoomt op de donkere bladzijdes. Het is een psychologisch portret geworden van een kunstenaar die een autoritaire narcist werd en dat is wel een universeel, Faustiaans thema. Maar los van de actualiteit is de film denk ik ook interessant omdat het een soort filmarcheologie is. Zo maken we gebruik van een heel bijzonder archief. In de film zijn home movies te zien van Teunissen van voor de oorlog. Dat je zo’n familie zo “gewoon” ziet voor de oorlog is zeldzaam. Filmen was toen erg duur, en niet toegankelijk voor “de gewone man”. Die beelden van Teunissen terughalen voelde alsof je bijzondere voorwerpen uit de aarde hebt gehaald en heb afgestoft. Het is ook iets van de laatste jaren dat je oude fragmenten op zo’n hoge kwaliteit kan laten zien. Dus de film is ook een soort “teletijdmachine”. De Propagandist draait in de internationale selectie. Ik ben benieuwd hoe de film zich vertaalt naar niet-Nederlandse kijkers. Het verhaal is ergens heel Nederlands. Maar de thema’s zijn denk ik universeel. De Propagandist gaat over retoriek, populisme en verantwoordelijkheid nemen.’
Heb je al plannen voor een nieuw vervolg?
‘Ik ben geïnteresseerd in de financiering van fascisme! Weer een nieuw hoofdstuk. En wie er profijt van hebben gehad. Echt de economische kant dus. Maar ik ben niet alleen met de oorlog bezig. Ik werk nu aan een film over mensen die psychoses hebben meegemaakt.’
Babel Magazine 