De politieke cynicus

Tekst door Pleun Kraneveld, Beeld door Bert Slenders

In dit artikel duikt redacteur Pleun Kraneveld in het samenspel tussen humor en politiek, en verkent ze hoe onze politieke beleving door online grappen beïnvloed wordt. 

Terwijl ik een paar dagen terug, scrollend door X, memes over de woningnood aan het bekijken was, kroop er bij mij een grimmig onderbuikgevoel op. ‘Kamer te huur, voor enkel 800 per maand is deze van jou’, stond er onder een foto van een lege vuilniscontainer. 

De reacties en likes onthullen het enthousiasme en reikwijdte voor dit bericht: de boodschap is voor mij en mijn vele leeftijdsgenoten herkenbaar. Helaas kan enkel deze humoristische noot de pijn van de huidige Amsterdamse huurprijzen verzachten. Het is dan ook een opbeurende troost dat ik er met mijn cynische blik op de politiek niet alleen voor sta. Tijdens mijn verkenningstocht op het internet word ik overdonderd met humoristische en treffende uitspraken over de teleurstellingen in de hedendaagse politiek. 

Grappen over de paradoxale prioriteiten en keuzes van politici verschijnen steeds vaker op mijn homepage, en het algoritme verraadt dat ik niet de enige ben. Ruttes vergeetachtige karakter is een pakkend middel om een typerende grap over te brengen. ‘Verhoging van de rente op de studieschuld? Daar heb ik geen actieve herinnering aan’, wordt er boven een verward gezicht van onze demissionair minister-president genoteerd. Deze humoristische social media-berichten lijken als uitlaatklep te dienen voor de onderliggende frustratie van jongeren ten opzichte van de politiek. Memes vormen een gemeenschappelijke grond om deze frustratie te uiten; met een like en een share toont de internetgebruiker diens medeleven en herkenning in de boodschap van de grap. De vraag is echter of de achterliggende boodschap van deze herkenbare plaatjes wel bij de bedoelde geestigheid blijft. Is het effect van deze memes echt zo onschuldig als aan de oppervlakte lijkt? 

Het is immers evident dat achter deze geestige façade een onderliggende laag van een cynisch wereldbeeld schuilt. Veel studenten zijn boos, verdrietig en vooral verbitterd over de keuzes en prioriteiten van de huidige regering. Het internet vormt dan ook niet enkel een comfortabele, maar ook een waardevolle bron van medeleven en begrip. Wanneer een gevoel van politieke herkenning ontbreekt, fungeert humor als een veilige en ontvankelijke uitwijkmogelijkheid. Of cynische grappen naast een vermakelijke middag op het internet een ander effect teweegbrengen, vragen meerderen zich af. In een artikel van VICE onderzoekt journalist Jan van Tielen het effect van meme-accounts op de Nederlandse verkiezingen. Dit effect is, naar zijn zeggen, verreikender dan in eerste instantie oogt. Waarbij de institutionele politiek steeds meer moeite heeft met het bereiken van jongeren, is dit voor de eigenaren van bekende meme-accounts een heel ander verhaal. De satirische grappen komen aan, hebben vaak na enkele dagen tienduizenden reacties en raken bijna altijd een snaar. Deze internetgebruikers kunnen zichzelf herkennen in de posts, en voelen zich begrepen door de makers van deze kritische standpunten. Hoewel de makers van bekende meme-accounts, aldus Van Tielen, niet altijd deze intenties hebben, heeft de verkondigde boodschap een ingrijpende invloed op de websurfer. Het verhaal van deze meme-accounts spreekt de surfer aan, en maakt de surfer beter bereikbaar.

Toch blijft het de vraag hoe jongeren precies op deze aansprekende en herkenbare digitale grappen reageren. Hoewel een simpele like of reactie de burger niet direct op een ander politiek spoor hoeft te brengen, kan het ook dat online grappen meer invloed hebben op de sociale media gebruiker dan aanvankelijk verondersteld wordt. Hoe sociale media haar gebruikers op politiek gebied beïnvloedt, bestudeert de Universiteit van Wenen in een maatschappelijk onderzoek over politiek cynisme op het internet. De auteurs beschrijven hoe de internetscroller over het algemeen een passieve houding aanneemt als het op de politiek aankomt en hierdoor zich een onoverwogen blik aanmeet. Met deze mentaliteit neemt de mediaconsument een News Find Me-perspectief aan. Dit houdt in dat de sociale media-gebruiker geen bewust onderzoek doet, maar het nieuws naar zichzelf toe laat komen, via de meest toegankelijke kanalen. Een essentieel fenomeen dat met de News Find Me- mentaliteit gepaard gaat, is precies het groeiende politiek cynisme. Vaak laten berichten op sociale media de gebruiker met een cynisch of bitter gevoel achter. De relatief contextloze humoristische beelden op het internet geven vaak een kortzichtig beeld van een politieke situatie en kunnen de kijker met een hopeloos gevoel achterlaten. Ook denkt de sociale media-gebruiker vaak zelf voldoende politiek geïnformeerd te zijn na een scrollsessie door diens insta feed, terwijl diens volledige en cynische politieke perceptie enkel op een handvol memes gegrond is. 

De internetgebruiker neemt dus een passievere houding aan en is hierdoor geneigd de cynische, humoristische berichten online voor waarheid aan te nemen. Een gevolg van de toenemende News Find Me-mentaliteit is daardoor dat er een steeds diepere kloof ontstaat tussen de politieke surfer en de institutionele politiek zelf. De pessimistische en ongenuanceerde boodschap wordt voor waar aangenomen, en kan de internetgebruiker zo politiek lamslaan. Wanneer de satirische boodschap serieus genomen wordt, krijgt de surfer een machteloos gevoel ten opzichte van de institutionele politiek, en wordt het nemen van politiek initiatief steeds minder aantrekkelijk. 

Maar hoeft dit daadwerkelijk een twistpunt te zijn? Is het niet simpelweg opluchtend om ergens een uitlaatklep te hebben voor onze gezamenlijke politieke ontevredenheid? Het feit dat veel van mijn leeftijdsgenoten cynische grappen maken over de huidige politiek, hoeft niet noodzakelijkerwijs van invloed zijn op hun stemgedrag. Een vlugge kijk naar de politieke participatie onder jongeren in Amsterdam zou wellicht verdere duiding bieden. Naast het feit dat het aantal stemmende jongeren in de afgelopen twee jaar met ruim 7% is gedaald, blijkt het vertrouwen in de politiek ook aanzienlijk af te nemen. Uit een onderzoek van de gemeente van Amsterdam blijkt dat jongeren vaak naar de politiek verwijzen als een ‘poppenkast’ en steeds meer moeite hebben de politiek serieus te nemen. Jongeren hebben weinig vertrouwen dat hun stem daadwerkelijk gehoord wordt en herkennen zich niet in de huidige politici. De gemeente van Amsterdam benoemt een belangrijke paradox gerelateerd aan het politiek gedrag van jongeren: waarbij de overheid zich focust op integratie door middel van de huidige bestaande politieke systemen, zijn het juist deze systemen die door jongeren betwijfeld worden. Veel jongeren distantiëren zich dus van de institutionele politiek, en zijn daardoor slechter bereikbaar. Dit is wellicht waar memes en internetaccounts een doorslaggevende rol beginnen te spelen. 

Daar waar herkenning in de institutionele politiek ontbreekt, zoeken jongeren naar maatschappelijke herkenning op andere manieren en niveaus. Op het internet zijn burgers in staat actief deel te nemen aan de politieke sfeer, zonder met het ongrijpbare en onherkenbare politieke bestuur geconfronteerd te worden. Zeker wanneer politieke aansluiting ontbreekt, fungeert humor als een brug die mensen verbindt en samenbrengt. De gedeelde speelse grappen creëren een breder gevoel van begrip en erkenning tussen gebruikers. Via de ludieke lens van humor vinden jongeren een nieuwe wijze om zich binnen een politieke context uit te drukken, zonder de daadwerkelijke politiek onder ogen te hoeven komen.

De onuitputtelijke bron van satire en grappen op sociale media spelen dus een cruciale rol in de politieke beleving van jongeren. Maar laten we eerlijk zijn, die invloed blijkt niet altijd goed uit te pakken. De bredere implicaties van cynisme, strekken namelijk verder dan enkel amusement, omdat ze onze politieke betrokkenheid in gevaar brengen. En juist deze politieke participatie vormt de drijfveer achter verandering en vooruitgang – en juist jongeren hebben hier een onmisbare stem die gehoord moet worden. Een cynische houding zal de student niet helpen, en op democratisch gebied juist dwarsbomen. Laten we ons niet verdrinken in een virtuele wereld van memes en tweets, en juist een streven naar een fysieke wereld waarin jongeren zich niet slechts herkennen in de voorpagina van hun twitter-account, maar voornamelijk in de politiek zelf.

Dus, wanneer ik de volgende keer X open, zal ik met een cynische blik mijn cynische voorpagina analyseren. Grappig, een meme over Wilders die zijn personeel inhuurt om de Marokkanen het land uit te bannen. Herkenbaar, een bericht van De Speld over hoe verbaasd DUO blijkbaar is dat studenten behoefte hebben aan ‘gratis geld’. Raak, die grap over VVD-leider Dilan Yeşilgöz; ‘veel stemmen geworven, alleen niet voor de juiste partij.’ Ik zal mijn online bevindingen van een gepaste afstand bestuderen, me laten amuseren en vermaken. Toch zal ik de achterliggende boodschap voor lief nemen, door mijn cynische beeld met een sprankje hoop op de politiek te doorbreken.