Kijken, kijken en bewonderen

Tekst /// Maartje Stam Beeld /// Susanne de Visser

De hele zomer vertoefde ik in Egypte. Tijdens mijn afwezigheid in Nederland heb ik regelmatig met mijn moeder aan de telefoon gekletst. Een terugkerende vraag van moederlief was: ‘Zeg Maartje, wat doe jij daar allemaal? Hoe vermaak jij je in jouw vrije tijd?’ ‘Een beetje wandelen, beetje lingeren, je kan me vinden op de straten, mam’, reageerde ik. Of ik ook op de straten te vinden ben in Nederland? Natuurlijk, maar niet per se voor het lingeren. Er zijn meerdere dingen in Caïro die ervoor zorgen dat ik mij hier wel aangetrokken voel om zonder enig doel in de hitte van de middagzon op de straten te wandelen. Een daarvan is de schoonheid van de architectuur, in het bijzonder van de moskeeën.

Het is niet verbazingwekkend dat de architectuur in de hoofdstad van Egypte uiteenlopend is en ik bij elke straat die ik insla, blootgesteld wordt aan een architectonische verrassing. Zo zijn er in Caïro veel invloeden van de verschillende rijken die Egypte door de millennia heen geregeerd hebben. Grof gezien is Egypte na het prehistorische Egypte geregeerd door de Grieken, Alexandrijnen, Romeinen, Omajjaden, Abbasiden, Fatimiden, Ajjoebiden, Mamlukken, Ottomanen, Fransen en Britten. Hierna volgde er een Egyptisch koninkrijk en sinds 1952 de Arabische Republiek Egypte. Al ronddwalend door Caïro, zie je al deze historie in die architectonische wonderwerken terug, ook in de vorm van de vele moskeeën. Niet voor niets staat de stad bekend als ‘de stad met de duizend minaretten’.

Het is niet verbazingwekkend dat de architectuur in de hoofdstad uiteenlopend is en je bij elke straat die je inslaat, blootgesteld wordt aan een architectonische verrassing

Masjid
‘Moskee’ is een zelfstandig naamwoord dat afgeleid is van het Arabische woord voor moskee: masjid. De kern van dit Arabische woord zijn de drie consonanten s, j en d. Deze consonanten liggen ook aan de basis van woorden als het werkwoord sajada (verleden tijd) en yusjud (tegenwoordige tijd), die respectievelijk ‘neerbuigen (in aanbidding)’ en ‘aanbidden’ betekenen. Een moskee is dus kortom een plek waar je neerbuigt in aanbidding. Dit komt overeen met de betekenis die de profeet Mohammed aan de gebedshuizen gaf. Hij zei: ‘Wanneer de tijd van gebed komt, bid daar, want dat is een moskee.’ Deze definitie stelt weinig concrete architectonische eisen, wat ertoe geleid heeft dat de vormgeving van moskee tot moskee verschilt.

Toch bestaan er enkele basisovereenkomsten tussen alle verschillende moskeeën. Om te zien of het überhaupt een moskee is, kan je bijvoorbeeld letten op de aanwezigheid van een mihrab. Een mihrab is een gebedsnis die de gebedsrichting aangeeft. Andere gelijkenissen tussen moskeeën hebben te maken met de vijf zuilen van de islam. De eerste, de shahada, is de geloofsgetuigenis. Je spreekt hardop uit dat er één God is en dat Mohammed zijn profeet is. Dit is een vaste formule, die in veel moskeeën als kalligrafie te vinden is. De tweede pilaar is het gebed salat, dat men geacht wordt dagelijks vijf keer uit te voeren. Het belang van deze pilaar is terug te vinden in de hoeveelheid moskeeën die in alle wijken van Caïro aanwezig zijn. Moslims worden aangemoedigd samen te bidden. Vandaar dat een moskee genoeg ruimte moet hebben voor alle buurtbewoners en dus vaak een groot gebouw is. Moskeeën zijn standaard voorzien van sanitaire voorzieningen, aangezien het voorafgaand aan het gebed vereist is jezelf ritueel te zuiveren. Naast de benodigde sanitaire voorzieningen heeft een moskee ook vaak hoge muren, torens en een minaret. De gebedsoproep was oorspronkelijk namelijk mensenwerk, en er was een behoorlijke hoogte voor nodig om de menselijke stem genoeg bereik te geven.

Niet voor niets is de stad bekend onder de beschrijving ‘de stad met de duizend minaretten’

Historische parel in Caïro
Naar mijn mening zijn alle moskeeën indrukwekkend op hun eigen manier, of ze nou groot zijn of klein, sober of decoratief. Een noemenswaardig voorbeeld van een moskee die ik in Caïro heb bezocht, is de Ibn-Tulun-moskee. 

We gaan terug in de geschiedenis. Zo’n twaalf eeuwen geleden begon de bouw van de moskee en hij werd afgerond in het jaar 879 na Christus. Het grote, rood gesteende gebouw is in opdracht van niemand minder dan naamgever Ahmed Ibn Tulun zelf uitgevoerd. Hij was de toenmalige Abassidische gouverneur van Egypte en Syrië. Vandaag de dag is de moskee de oudste nog in zijn oorspronkelijke vorm bestaande moskee van Caïro, boordevol historie dus. De grote moskee met een klassieke gemeentelijke binnenplaats, die zich uitstrekt over een oppervlakte van vijf hectare, is een zeldzaam bewaard gebleven voorbeeld van de kunst en architectuur uit de klassieke islamitische periode (negende en tiende eeuw). De moskee was bedoeld als het brandpunt van Ibn Tuluns hoofdstad ‘Al-Qatta’i’, die diende als administratief centrum voor de Tulun-dynastie. Aan deze koninklijke stad ‘Al-Qatta’i’ waren allerlei mythen verbonden: om te beginnen zou op deze plek Noachs ark na de zondvloed zijn geland; verder zou het de plaats zijn waar God tot Mozes sprak en waar Mozes ten slotte op zijn beurt de tovenaar van de farao confronteerde. De moskee is gebouwd in de samarra stijl, die gebruikelijk is bij Abbasidische constructies. Er werden nieuwe, efficiënte en snelle technieken gebruikt om grote oppervlakken baksteen te decoreren. Schoonheid ontbrak in deze stijl ook niet: houten uitgesneden mallen met prachtige patronen werden gestempeld op natte gipsoppervlakken. Deze techniek werd gebruikt onder en rond de bogen en gipsen kapitelen.

Alleen al dit soort architectuur is een goede reden om Egypte te bezoeken. Het bezoeken van gebedshuizen geeft mij tenminste altijd een gevoel van kalmte en rust, zo ook mijn bezoek aan deze moskee. Er hangt iets spiritueels in de lucht dat mij in zijn greep houdt, maar het gevoel gedetailleerd omschrijven vind ik lastig. Het is in elk geval geen vervelende beleving. Daarom was ik blij dat de architectuur van deze gebouwen uitnodigt om naar binnen te stappen en een kijkje te nemen. Misschien draagt de architectuur zelf wel bij aan die spirituele staat? Misschien was ik ook gewoon blij me in de stad met de duizend minaretten te bevinden, een stad die meer dan genoeg gelegenheden biedt om al lingerend bouwwerken als deze te bewonderen.