Het Weekend als kapitalistisch fenomeen

Tekst /// Rinke van der Veen

Enkele maanden geleden was Abel van Gijlswijk, zanger van de band Hang Youth, te gast bij het tv-programma De Slimste Mens. In de aflevering vroeg presentator Philip Freriks naar de betekenis van een van hun bekendste nummers, je haat geen maandag, je haat kapitalisme. In zijn uitleg uitte Abel zijn ergernis over de huidige kapitalistische maatschappij en bijkomende naïviteit van veel mensen, waarop hij vervolgens waarschuwde voor ‘een fucking klimaatcrisis’. Deze mengelmoes van complexe termen maakte dat de essentie van de titel en het nummer enigszins verloren ging. Ook was de ruimte er niet om het nummer uitgebreid uit te leggen. Bovendien wordt de boodschap in de nummers zelf vaak op een bondige manier samengevat, terwijl de betekenis het juist verdient om verder uitgewerkt te worden. Waar doelt Hang Youth op met de titel, je haat geen maandag, je haat kapitalisme en hoe hangt dit samen met het ontstaan van het weekend?

Hang Youth is een Amsterdamse punkband, die bekendstaat om nummers met een maatschappijkritische toon, die vaak met grof taalgebruik de boodschap uitdragen. Onder andere het kapitalisme, de aanpak van de klimaatverandering en de overheid worden hierin op scherpe, maar ook humoristische wijze bekritiseerd. Titels zoals Leg de Zuidas in de as en De overheid naait sekswerkers (zonder consent) vatten de mate van radicale linkse uitingen van de band.

Het nummer Je haat geen maandag, je haat kapitalisme bestaat uit niet meer dan tien zinnen. De tekst stelt dat mensen over het algemeen een gevoel van haat ervaren tegenover maandag, aangezien velen dan weer hun werkweek beginnen. De afkeer voor het begin van dit werk is volgens Hang Youth daarentegen niet inherent aan de dag zelf. Deze haat voor maandag is volgens hen namelijk gerelateerd aan de gecreëerde structuur van de werkweek, bestaande uit werkdagen en het weekend, die in stand is gebracht door het kapitalisme en waar moeilijk aan te ontsnappen is. ‘Soms is het leuk maar je kan niet kiezen om niet te gaan’. 

Volgens hen is het daarom niet maandag, maar het kapitalisme dat de verantwoordelijkheid draagt voor de huidige werkweek en waar de algemene haat op gericht zou moeten zijn. Dat komt ook terug in de volgende tekst: ‘Wat als ik zeg, waar we boos op zijn heeft een naam? Dat heet het grootkapitaal’. Om te begrijpen hoe deze opdeling van de werkweek is ontstaan en in hoeverre het kapitalisme hier daadwerkelijk de verantwoording voor draagt, zullen we naar de ontwikkeling van het weekend moeten kijken.

Het weekend met twee vrije dagen is een vrij recente uitvinding in de geschiedenis. Het ontstond pas in de 19e eeuw in de westerse wereld en is sindsdien uitgegroeid tot een belangrijk onderdeel van onze samenleving. Het concept van een vaste rustdag in de week bestaat echter al langer. Zo zijn er verschillende religies die een zo dag hebben. In het christendom is zondag bijvoorbeeld de dag waarop gelovigen rusten en de kerkdiensten bijwonen en voor het jodendom is zaterdag de wekelijkse rustdag, aangezien dan de sjabbat plaatsvindt. Deze religieuze rustdagen zijn dan ook van belang in het ontstaan van het weekend.

De term ‘weekend’ werd voor het eerst gebruikt ten tijde van de industrialisering in de 19e eeuw in Engeland om te verwijzen naar de vaste vrije dagen in de week. Kenmerkend aan de industrialisatie is de sterke aanwezigheid van de kapitalistische verdeling tussen particuliere ondernemers en loonarbeiders. Een gemiddelde werkweek voor arbeiders bestond uit zes dagen en liet weinig tijd over voor ontspanning en sociale activiteiten. De vrije zondag, die eigenlijk bedoeld was als religieuze dag, werd door de arbeiders steeds meer gebruikt om te drinken, waardoor men op maandag niet productief was. Als oplossing besloten fabriekseigenaren een rustperiode in te stellen van zaterdagmiddag tot en met zondag.

De eerste echte vijfdaagse werkweek werd in 1908 ingesteld bij een katoenfabriek in de Verenigde Staten, zodat de joodse werknemers op zaterdag vrij konden zijn voor de sjabbat. In diezelfde tijd begonnen de eerste vakbonden zich te organiseren en te strijden voor betere arbeidsvoorwaarden, waaronder een kortere werkweek. De onhoudbare werkdruk leidde tot talloze protesten en stakingen van arbeiders. Om arbeiders tevreden te houden, besloten ondernemers zoals Henry Ford officieel een veertigurige werkweek in te stellen. Maar als befaamd toonbeeld voor het kapitalisme was Henry Ford gedreven op productiviteit en winstoogmerk en wisten hij en andere ondernemers van de situatie misbruik te maken. Naast het feit dat de arbeiders de rest van de week productief waren, werd deze vrije tijd door ondernemers gebruikt om meer consumptiegoederen te verkopen. In de aanhoudende afweging tussen de hoeveelheid vrije dagen en werkdagen blijken kapitalistische belangen dus vaak grote invloed te hebben gehad. Uiteindelijk werd het weekend van twee dagen officieel vastgelegd in de Amerikaanse wet in 1938 , waarna veel landen deze adopteerden, waaronder Nederland.

Maar als befaamd toonbeeld voor het kapitalisme was Henry Ford gedreven op productiviteit en winstoogmerk en wisten hij en andere ondernemers van de situatie misbruik te maken.

Niet elk land maakt gebruik van een weekend van twee dagen. Zo bestaat het weekend in sommige landen uit één dag. Het weekend bestaande uit zaterdag en zondag wordt het meest gebruikt, met name in landen waar het christendom van oudsher een grote invloed heeft gehad. Een aantal islamitische landen heeft donderdag en vrijdag weekend, maar steeds vaker conformeren deze naar een weekend met zaterdag of zondag. Zo kunnen handel en samenwerkingen met andere landen bevorderd worden en vormt de kracht van de markt het weekend tot conformiteit. 

In de praktijk zijn er echter grote verschillen in de hoeveelheid uren en dagen die mensen gemiddeld werken. Een rapport uit 2021 van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) toont de gemiddelde werkweek per land. Die laat zien dat de werkweek in een groot aantal landen in Afrika en Azië boven de 48 uur ligt. Daarentegen zijn de werkweken in Europa relatief korter, met Nederland als land waar gemiddeld het minst wordt gewerkt, namelijk 30,6 uur per week. In steeds meer landen, waaronder Nederland met het hoogste aantal deeltijdwerkers, is er de mogelijkheid om een weekend van drie dagen te hebben. Onderzoek wijst uit dat een langer weekend beter is voor zowel de productiviteit als de gezondheid van de mens. In 1930 voorspelde de invloedrijke econoom John M. Keynes al dat een werkweek uiteindelijk niet meer dan 15 uur zou moeten duren. Nederland lijkt al langzaam die kant op te gaan, maar dit is nog lang niet zo in veel andere landen in de wereld.

In 1930 voorspelde de invloedrijke econoom John M. Keynes al dat een werkweek uiteindelijk niet meer dan 15 uur zou moeten duren.

Dus in hoeverre is de claim van Hang Youth dat het kapitalisme de verantwoordelijkheid draagt voor de huidige werkweek waarheid? In de opzet van het weekend bleek religie nog als belangrijke factor te dienen, maar al snel werd de lengte van de werkweek onderdeel van een strijd tussen arbeiders en ondernemers. Arbeiders gesteund door de vakbonden wisten enigszins tegenwicht te bieden aan de door winst gedreven ondernemers, maar vooralsnog lijkt de werkweek een manifestatie van de drive naar winstmaximalisatie en onderdrukking van de arbeider onder het mom van ‘meer vrije dagen’. Alhoewel we tegenwoordig vaak een langer weekend kennen, wordt in realiteit nog steeds vastgehouden aan dit systeem en hierom is het voor mij ook niet gek dat Hang Youth de luisteraar hierop wijst in hun nummer. Maar als we John M. Keynes moeten geloven, zal maandag binnenkort ook weer liefde kunnen ontvangen, wanneer dit onderdeel van het weekend wordt.