Tijd voor een klokkenbezoek

Tekst door Maartje Stam, beeld door Ieke Meijer

Zittend op het balkon dronk ik mijn Nescafé met een beetje melk. Het was een mooi begin van de dag in Caïro. De zon brandde mijn huid roodkleurig en deed me (in januari!) hardop afvragen waar ik mijn zonnebrand had gelaten. Ik bedacht ondertussen wat ik met de overige uren van de dag zou doen. En waarom zou ik die uren niet benutten om de imposante klokkentoren van de Universiteit van Caïro te bewonderen?

Zo kwam het idee op, en zo werd het uitgevoerd: de reis ging van Maadi naar Gizah, twee verschillende delen van de Egyptische hoofdstad. Het was een redelijk lange tocht, die ik liever niet met de benenwagen maakte. Ik sprong dus achterop de Uberscooter. Onderweg snoof ik de zwarte uitlaatgassen op die door de bussen voor en naast mij werden uitgestoten. Hoewel je met de Uberauto nog weleens vast kan komen te staan in de drukte van het verkeer, glipte de scooter tussen alle stilstaande voertuigen door. Zo hoefde ik gelukkig geen kostbare tijd te verliezen en kon ik snel op onderzoek uit. 

Ik had nooit geweten dat ik zó geïnteresseerd kon zijn in een klokkentoren. Deze opwelling van enthousiasme kwam voort uit aantal artikelen dat ik op online Egyptische nieuwsplatformen, zoals de al-yawm al-sābiʾ, had gelezen. Er stonden sensationele historische verhalen en gebeurtenissen in, geschreven over de toren met de klok van de Universiteit van Caïro.

De bouw van de klokkentoren werd in 1937 afgerond, onder toeziend oog van de Britse kolonisten. Zij waren destijds aanwezig in Egypte en bestuurden het land samen met de koning, Faroek, die regeerde sinds 1936. Tijdens een van mijn hoorcolleges had ik geleerd dat het plaatsen van klokkentorens door de lokale elite en kolonisten vaak onderdeel was van een moderniseringsproces, omdat de cirkel met twee wijzers en een nummering van 1 tot 12 werd geassocieerd met burgerschap, progressiviteit en structurering van de tijd door hen. Tijd werd daarom gepromoot via grote torens. In al-yawm al-sābiʾ verklaart dr. Mohsen Saleh, de vice-decaan van de Faculteit Archeologie van de Universiteit van Caïro, dat de klokkentoren sinds het begin het centrale punt is geweest van de universiteit, en dat de klok fungeert als een symbool: een symbool van beschaving. Hij legt uit dat ieder beschaafd land zich bezighoudt met elementen van tijd, net zoals men bezig is met het verwerven van kennis, prestaties en werk. Om die reden werd, volgens dr. Mohsen Saleh, het bijhouden van de tijd een van de primaire taken van de Universiteit van Caïro. De verklaring van dr. Mohsen Saleh illustreert dus dat de klokkentoren, ook in Caïro, onderdeel van het koloniale moderniseringsproces was. 

Dr. Mohsen Salah deelt in het artikel ook een van zijn herinneringen over de klokkentoren. Hij vertelt dat het geluid van de klokken live werd uitgezonden op alle radiostations tot 1947. In dat jaar had Engeland nog steeds sterke invloed op het binnenlandse beleid van Egypte en zat koning Faroek ook nog op zijn troon. Studenten van de Universiteit van Caïro wilden de Britse bemoeienis met interne Egyptische zaken aan de kaak stellen en een aantal van hen beklom daarom de muren van het klokgebouw om rechtstreeks contact te zoeken met de radioluisteraars en indirect ook daarbuiten. ‘Weg met het kolonialisme!’ en ‘Weg met de koning!’ was het soort leuzen dat de studenten via de radio de wereld in brachten. Het klokgetik op de radiozenders maakte dus plaats voor de roep om onafhankelijkheid. De actie zorgde voor heel wat oproer. Om eenzelfde actie in de toekomst te voorkomen, besloot de Egyptische radio tikken van de klok op te nemen op een cd en die vervolgens uit te zenden.

Het contrast tussen deze twee narratieven wekte mijn interesse. De bouw van de klok – het eerste verhaal – vond namelijk plaats op initiatief van de lokale elite en Britse kolonisten met als doel om moderniteit, zoals zij dat interpreteerden, bij te brengen in het land. Echter, het tweede verhaal wijst erop dat er flinke kritiek werd geuit op deze machthebbende actoren via een nieuw sociaal middel – de radio – maar bovenal via de klok die de machthebbende actoren zélf hadden gebouwd. Iets dat oorspronkelijk werd gebouwd in het teken van modernisatie onder druk van het westerse kolonialisme, werd later gebruikt voor verzet.

Fantaserend achterop de scooter hoop ik dat ook ik die illustere toren mag beklimmen. Onderweg naar de universiteit passeer ik in Gizah een lege dierentuin, die een redelijk sombere aanblik biedt. Aangekomen bij de universiteit, zie ik een grote poort die het universiteitsterrein van de buitenwereld afscheidt. De kale dierentuin was wellicht het slechte voorteken voor dat wat komen ging: de beveiliging liet mij het terrein van de universiteit niet op omdat ik geen student van de universiteit was. Gelukkig was de toren ongeveer 42 meter hoog en kon ik hem ook van een afstandje bekijken onder het genot van een gezellig gesprek met de beveiliging. In het gesprek vertelde de beveiliger me dat ik misschien wel een afspraak kon maken om de klokkentoren met een gids te bekijken. Er gaat alleen wat tijd overheen om dat te regelen. 

Ik koos er op dat moment voor om mijn tijd in te vullen met andere dingen. Ik bezocht een gezellig koffietentje en genoot van mijn dagelijkse portie Turkse koffie, terwijl ik nadacht over het aanstaande moment waarop ik een afspraak heb en de toren mag betreden. Het is immers zo dat alle bijzondere dingen tijd kosten.