Toevallige ontwaarding

Tekst door Sybren Sybesma, beeld door Ines James

Toen ik laatst op Amsterdam Centraal aankwam, vormde zich bij de uitcheckpoortjes op perron 2a een lange rij. Of nu ja rij, het was eerder een massa mensen. Iedereen wilde daar naar beneden: dan hoef je niet het hele station door. Al snel liet een man een gaatje vallen, precies groot genoeg voor mij om in te stappen. 

‘Ja hoor! Ga er maar weer voor!’ klonk het in plat Amsterdams achter mij, terwijl ik mij al bijna de rij in had gemanoeuvreerd.

Ik staakte mijn poging en de man deed twee, drie stappen extra en passeerde mij hooghartig.

‘Sorry hoor, het ging per ongeluk, helemaal niet nodig om zo agressief te reageren’, mompelde ik, terwijl ik mijn OV-chipkaart scande.

Er is iets gebeurd met de uitdrukking ‘per ongeluk’.

Volgens de nieuwste gedrukte Van Dale betekent ‘per ongeluk’: ‘door een ongunstig toeval’. Het is het tegenovergestelde van ‘opzettelijk’. Als je iets per ongeluk doet, dan doe je het niet met opzet. Het kan volgens de Van Dale ook enigszins ironisch gebruikt worden. Dan betekent het ‘toevalligerwijs’.

Maar, toen ik die man – totaal overbodig, want hij hoorde mij toch niet – mijn verontschuldigingen aanbood, had ik ‘per ongeluk’ noch met enige ironie gebruikt, noch gebezigd in de betekenis van ‘ongunstig toeval’. Ik had het in de mond genomen met de bedoeling me te verontschuldigen voor iets dat ik met volle opzet gedaan had. Ik gebruikte het, kortom, als excuus: ik ging mijn verantwoordelijkheid uit de weg. In plaats van ‘per ongeluk’, had ik natuurlijk gewoon ‘sorry, mijn fout’ of iets dergelijks moeten zeggen.

Er zijn meer mensen die de uitdrukking gebruiken om hun verantwoordelijkheid voor een daad te ontduiken. Zo vertrouwde een goede vriend mij eens toe dat hij ruzie had gehad met zijn vriendin omdat hij vreemd was gegaan. Tsja, hij snapte wel dat ze kwaad was geworden, maar ja, hij kon er niks aan doen: het was per ongeluk gegaan.

Ook was er eens een vriend die keiharde racistische taal bezigde (als grapje – wat al kwalijk zat is, maar dat is voor een andere keer). Toen hij merkte dat zijn gezelschap het niet zo kon waarderen als hijzelf, sprak hij doodleuk: ‘Sorry, dat ging per ongeluk.’ Ook in die situatie is ‘per ongeluk’ helemaal niet op zijn plaats. De jongen was er zelf bij toen hij zei wat hij zei. Sterker nog, hij vertelde het met zijn volle verstand. En in plaats van dan de hand in eigen boezem te steken en te stellen dat hij fout zat – ‘sorry’ –  wuifde hij het weg.

Ten tweede lijkt er naast een gebruiksverandering ook een betekenisverandering plaats te vinden. ‘Per ongeluk’ wordt tegenwoordig ook zonder enige ironische bijgedachte als ‘toevallig’ of ‘toevalligerwijs’ gebruikt. ‘Per ongeluk’ lijkt tegenwoordig ‘per toeval’ te betekenen en niet meer ‘per ongelukkig toeval’. En tussen die twee betekenissen zit toch wel een verschil, volgens mij.

‘Per ongeluk’ wordt gebruikt als er een causale relatie is tussen wat het onderwerp doet en wat er gebeurt. Dus: ‘Ik liet de theepot per ongeluk vallen’, of: ‘De hond stootte de vaas per ongeluk om’. Het onderwerp doet iets en er gebeurt iets. Vergelijk dan nu deze twee zinnetjes: ‘Ik deed per ongeluk de deur dicht’, en: ‘Ik deed toevallig de deur dicht’. Voor mij betekent ‘per ongeluk de deur dichtdoen’, de deur zonder opzet dichtdoen, waarna er iets (en vaak iets ergs) gebeurt. Bijvoorbeeld: ‘Ik deed per ongeluk de deur dicht waardoor hij zijn vinger brak’. Met ‘toevallig de deur dichtdoen’ wordt iets anders beschreven, namelijk dat er twee gebeurtenissen, waarvan dat ik de deur dichtdoe er een is, op hetzelfde moment plaatsvinden, zonder dat de ene gebeurtenis leidt tot de andere: ‘Ik deed net de toevallig de deur dicht toen hij aanbelde’.

Daarom, toen een vriendin tegen mij zei dat ze haar geliefde ‘per ongeluk’ was tegengekomen, keek ik gek op. Want hoe kom je iemand, zonder ironisch te zijn, ‘per ongeluk tegen’? Ik weet wel iets, maar het is een flauw voorbeeld: stel dat je enorme ruzie hebt met iemand en je hem of haar daarom altijd probeert te ontlopen. Als je die persoon dan toch op straat tegenkomt en het daarom wederom ontaardt in een enorme ruzie, dán kan je zeggen dat je iemand per ongeluk tegenkwam, want je kwam die persoon tegen zonder dat dat je bedoeling was, waarna er iets ergs gebeurde.

Wellicht zouden we de betekenisverandering van ‘per ongeluk’ als volgt kunnen schetsen. Eerst betekende ‘per ongeluk’, ‘zonder opzet met onfortuinlijke gevolgen’. Toen zijn mensen het voor de grap met een ironische bijklank gaan gebruiken, zodat het ook ‘toevalligerwijs’ ging betekenen. In die betekenis werd het steeds vaker gebruikt, zodat de ironie langzaam wegsleet en men ook de negatieve bijklank die het eigenlijk had, vergat. Daarom betekent het nu alleen nog maar ‘toevalligerwijs’. 

Terwijl ik – nadat ik had uitgecheckt – de trap afliep naar de straat, realiseerde ik mij wat ik gezegd had. Hoofdschuddend liep ik naar het pontje. ‘Per ongeluk’ had zijn betekenis verloren en ik als taalpurist had het ook ‘verkeerd’ gebruikt. Ik herinnerde mij een interview van de onlangs overleden Britse schrijver Martin Amis, waarin hij stelde dat woorden met pensioen zouden moeten worden gestuurd als hun betekenis te zeer verwaterd was. Ik besloot dat ik daar maar mee moest beginnen. En daar houd ik me aan, totdat ik de woorden per ongeluk weer laat vallen.