Tekst /// Edgar Alberts Beeld /// Bert Slenders
Ik ben inmiddels ongeveer een jaar diep in een vertaalproject. Te zijner tijd kan ik er hopelijk wat meer over vertellen; laat het voor nu volstaan dat het een vertaling van Russische filosofie betreft. Als ik één ding van dat jaar heb geleerd, dan is het dit: vertalen is talig gezien het meest veeleisende dat er bestaat. Dat heeft iets paradoxaals: ik weet wat de Russische woorden betekenen, ik kan me – al zeg ik het zelf – behoorlijk fatsoenlijk uitdrukken in het Nederlands – een kind kan de was doen, toch? Niet dus. Hier een kleine poging van mij om een minuscuul tipje van de sluier op te lichten en je bescheiden in te leiden in de perikelen van het vertalen zoals ik die vooralsnog heb ondervonden – en je duidelijk te maken waarom die ook voor jou van belang zijn.
Niet zo lang geleden kwam ik achter het bestaan van de King James Only Movement. Dit is een beweging van met name Amerikaanse christenen die beweren dat de King James Version (KJV) van de Bijbel – een zeventiende-eeuwse Bijbelvertaling, opgesteld in opdracht van koning Jacobus I – de enige correcte vertaling van Gods woord is. Het internet staat vol met KJV-puristen die, in doorgaans vrij matige beeld- en geluidskwaliteit, polemiseren met meer recente Bijbelvertalingen. Deze polemieken worden met name komisch als ze gericht zijn tegen de New King James Version (NKJV), de twintigste-eeuwse ‘update’ van de KJV. De argumentatie komt vrijwel altijd hierop neer: de NKJV wijkt af van de KJV, ergo, de NKJV is een verkeerde vertaling – quod erat demonstrandum. Men neemt geen enkele moeite om beide vertalingen zorgvuldig met het originele Grieks en Hebreeuws te vergelijken: men beschouwt de KJV a priori als de correcte versie van Gods woord, men vereenzelvigt de vertaling met het origineel.
Dit voorbeeld is misschien wat grotesk, maar een vergelijkbare vereenzelviging van vertaling met origineel is in mildere vorm aan de orde van de dag. Zo is het bijvoorbeeld heel normaal om iemand die geen woord Russisch spreekt (of Tolstojs naam maar fatsoenlijk uit kan spreken) te horen zeggen dat Tolstoj zo’n mooie (of juist lelijke) stijl heeft. Laten de volgende schetsmatige overpeinzingen over vertalen, vertalers en vertalingen jou als waarschuwing dienen.
Vertalen wat er staat
‘Vertalen’ is een ongelukkig woord. Het suggereert dat er ‘iets’ is dat – idealiter onaangetast – van de ene in de andere taal wordt overgezet: dat het vertaalproces een proces is van eenduidig decoderen en vervolgens encoderen. In die impliciete betekenis bestaat er in werkelijkheid niet zoiets als een ‘vertaling’. Ikzelf spreek liever in termen van gelijkenis. Een vertaling is net zo min identiek aan het origineel als een portret identiek is aan de geportretteerde: een vertaling is niet één en dezelfde tekst die een talige transformatie heeft ondergaan, maar een volkomen nieuwe tekst die zorgvuldig geconstrueerd is om in bepaalde aspecten op een andere, anderstalige brontekst te lijken.
Vertalen vergt een continue stroom aan keiharde keuzes, en elke keuze brengt zijn eigen kosten met zich mee
Dat roept de vraag op: in wélke aspecten moet een vertaling op de brontekst lijken? Antwoord: zoveel mogelijk. De ‘tragiek’ van het vertalen is echter dat de vertaler vrijwel altijd genoodzaakt is om sommige aspecten van gelijkenis met de brontekst op te offeren. Vertalen vergt een continue stroom aan keiharde keuzes, en elke keuze brengt zijn eigen kosten met zich mee.
Hier een illustratie. Neem de doodeenvoudige (zij het enigszins atypische) Russische zin ‘Ivana bil Sergej.’ ‘Ivana’ is hier het lijdend voorwerp, ‘bil’ is de verleden tijd mannelijk enkelvoud van het werkwoord ‘bit’’ (‘slaan’) en ‘Sergej’ is het onderwerp. De voor de hand liggende vertaling is: ‘Sergej sloeg Ivan.’ Maar, zoals je misschien ziet, betekent dit dat de woordvolgorde van het Nederlands die van het Russisch niet langer weerspiegelt; anderzijds zou ‘Ivan sloeg Sergej’ in het Nederlands suggereren dat Sergej het lijdend voorwerp is, wat niet met het Russisch overeenkomt. We zouden de Russische woordvolgorde in het Nederlands kunnen behouden door er ‘Ivan werd geslagen door Sergej’ van te maken, maar dat verandert de actieve Russische zin in een passieve Nederlandse zin. En dan heb ik stiekem nog verzwegen dat de Russische woordvolgorde nog een andere impliciete betekenis meedraagt: in de Russische zin wekt de woordvolgorde de suggestie dat men allang wist dát Ivan geslagen was, maar dat het nu ook duidelijk is wíe hem geslagen heeft – Sergej. Dat laat zich misschien beter uitdrukken als: ‘Sergej was degene die Ivan geslagen heeft’ of ‘Het was Sergej die Ivan sloeg.’
En de keuzes stapelen zich nog verder op. Het Russisch kent geen onderscheid tussen verleden en voltooide tijd: de Nederlandse vertaler moet altijd op eigen houtje een van beide kiezen. (Er zijn wel grammaticale en semantische overwegingen die de verleden dan wel de voltooide tijd kunnen afdwingen, maar een bespreking daarvan zou voor nu te complex worden.) Of wat dacht je dan van de transliteratie van namen: ‘Iwan’ of ‘Ivan’, ‘Sergej’ of ‘Sergei’? En dan is dit nog maar een extreem eenvoudige zin. Stel je voor wat er gebeurt als de complexiteit toeneemt!
Verkeerde keuzes
Door het over ‘keuzes’ te hebben, beweer ik niet dat wat mij betreft alles maar geoorloofd zou zijn. Verre daarvan. ‘Ik wou dat het weer lente was’ is geen goede vertaling van ‘All I want for Christmas is you’. Of een misschien iets minder flauw voorbeeld: voor een vak over Russische en Oost-Europese literatuur moesten we Nikolaj Gogols beroemde korte verhaal De mantel lezen. In de aangeboden Engelse vertaling (het vak was ook toegankelijk voor niet-Slavisten) stuit men op een goed moment op de volgende zin: ‘Do leave me alone! Why will you always disturb me at work?’ Die vertaling is fout. Allereerst is er geen sprake van ‘disturbing’, maar van ‘obižat’’, letterlijk iets als ‘beledigen’ of ‘krenken’, wat hier eventueel wat vrijer vertaald kan worden als ‘pesten’. De Engelse vertaling suggereert hoogstens lichte irritatie; het Russische origineel emotionele pijn. (En dat is hier niet triviaal: het hele punt van de passage waarin de zin staat, is om sympathie op te wekken voor het hoofdpersonage.) ‘Why’ laat ook te wensen over: ‘why’ is meestal – zij het niet uitsluitend – een vraag naar de beweegreden of motivatie van een handeling (‘vanwaar’); het Russische ‘začem’ is echter altijd een vraag naar het doeleinde ervan (‘waarvoor’). Tot slot hebben de toevoegingen ‘always’ en ‘at work’ geen enkele basis in het Russisch. (Voor wat het waard is, mij dunkt dat dit de best mogelijke Engelse vertaling is: ‘Let me be! What are you bullying me for?’) Genoeg reden om medelijden te hebben met mijn niet-Russischsprekende medestudenten dus, net zoals überhaupt met iedereen die de Russische literatuur alleen maar in vertaling kan lezen.
Ik heb medelijden met mijn niet-Russischsprekende medestudenten, net zoals überhaupt met iedereen die de Russische literatuur alleen maar in vertaling kan lezen
Er zijn ook goede vertalingen. Er zijn bijvoorbeeld legio topvertalers uit het Russisch naar het Nederlands met wie ik zelfs in mijn stoutste dromen niet zou durven wedijveren. Denk bijvoorbeeld aan een Hans Boland en zijn geniale, gedurfde vertaling van Poesjkins oeuvre. Of denk aan Arthur Langevelds gedegen, verantwoorde vertaling van De broers Karamazov. Of een persoonlijke favoriet: wijlen Wils Huisman en haar inmiddels ietwat oubollige, maar daarom juist zo sprankelende versie van Anna Karenina. Mocht je echter een van hun vertalingen oppakken, wees je je er dan van bewust dat je geen Russische tekst voor je hebt, maar een Nederlandse – met alle beperkingen van dien.
Je bent gewaarschuwd.
Babel Magazine 